Orta Doğu’da Güven(siz)lik : Ekonomi, Ticaret ve Savunma

Orta Doğu, tarihin birçok döneminde ekonomik, toplumsal ve dini çatışmaların merkezinde oldu. Avrupalı devletler arasında başlayan kolonileşme yarışının sonucunda yapay sınırlarla oluşturulan Orta Doğu ülkelerinin 2. Dünya Savaşından sonra bağımsızlıklarını kazanmaları, bölgede sonu gelmez bir istikrarsızlığa ve süregelen güç mücadelelerine kapı açtı. 

Son aylarda gündemin üst sıralarına yerleşen İsrail - Filistin meselesi kökü 1. Dünya Savaşı sonrasına dayanan yüz yılı aşkın süredir devam eden bir sorunun son halkası. Suriye’de 2012’den beri süren iç savaş yaklaşık 700 bin ölüme ve 7 milyon Suriyelinin ülkeyi terk etmesine neden oldu. Orta Doğu güneyinde yer alan Yemen’deki iç savaş tarihin en ciddi insani krizini ortaya çıkardı. Bu savaşların yanında ülkelerin iç politikalarındaki istikrarsızlıklar da Orta Doğu bölgesini dünyanın en güvensiz yerlerinden biri haline getiriyor. 

Bu güvensizlik de Orta Doğu ülkeleri arasında ciddi bir silahlanma yarışını tetikliyor. Bölgenin en önemli güçlerinden Suudi Arabistan, ABD ve Çin’in ardından savunma harcamalarında dünyada üçüncü sırada. Bölgedeki diğer ülkelerden Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), İran ve İsrail de savunma harcamaları bakımından dünyada önde gelen ülkeler arasında yer alıyorlar. 

Doğruluk Payı olarak Türkiye ve Orta Doğu ülkelerinin ekonomik güçleri, ticari ilişkileri ve savunma harcamaları verilerini derledik.

Not: Orta Doğu; Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri, Filistin, Mısır, İran, Irak, İsrail, Ürdün, Kuveyt, Lübnan, Umman, Katar, Suudi Arabistan, Suriye, Türkiye ve Yemen ülkelerinin oluşturduğu bir bölge olarak alındı.

Orta Doğu bölgesinin ekonomik büyüklük açısından en büyük ülkesi 1,1 trilyon doları aşan GSYH’i ile Suudi Arabistan. 2022 verilerine göre Türkiye 905 milyar dolar değerindeki GSYİH ile Suudi Arabistan’ın gerisinde kaldı. Bölgenin diğer güçlü ekonomileri 525 Milyar $ İsrail ve  507 Milyar $ ile Birleşik Arap Emirlikleri (BAE). Satın alma gücü paritesine göre ülke ekonomilerinin dünyadaki payına bakıldığında ise Türkiye ise %2,07 payla tüm Orta Doğu ülkelerinin önünde yer alıyor. Yüksek GSYİH’sine rağmen Suudi Arabistan bu göstergede %1,29’luk pay aldı. 

Ekonomik büyüklükte ilk sıralarda yer almamasına rağmen, Katar’da 83 bin $ ile kişi başına düşen GSYİH sıralamasında birinci. İkinci ve üçüncü sırada ise ekonomik büyüklük sıralamasında olduğu gibi İsrail ve BAE yer alıyor. Sıralamanın sonundaki ülke ise 537 $ ile yine Suriye. Türkiye ekonomik büyüklükte önemli bir konumda olmasına rağmen kişi başına düşen GSYİH verilerinde 10.621 $ ile Kuveyt, Bahreyn ve Umman gibi ülkelerin gerisinde.

Orta Doğu’da kaynak dağılımındaki eşitsizlikler bölgede istikrarsızlığa en fazla etkide bulunan faktörlerden biri. Bölge ülkelerinin ticari ilişkilerindeki tercihler ülkeler arası çatışmaların önemli belirleyicisi olabiliyor. Ülkelerin ticaret verilerine bakıldığında ithalat ve ihracat açısında Suriye’nin bölge ülkelerine bağımlı olduğu göze çarpıyor. Suriye ihracatının %85’ini Orta Doğu ülkelerine yaparken ithalatının da %75’ini bu ülkelerden yapıyor. Lübnan ve İran de bölgede yüksek oranda ticari ilişkileri olan ülkeler arasında yer alıyor. Bölge ülkelerine ticari bağımlılığı en az olan ülkeler ise İsrail, Katar ve Türkiye.  

Ülkelerin ticari gücüne dair başka bir değerlendirme de ticarete konu olan ürün çeşitliliği. Orta Doğu petrol rezervleri açısında dünyanın en zengin bölgesi. Bu da birçok ülkenin yer altı kaynaklarına bağımlı bir kalkınma politikası izlemesini beraberinde getiriyor. Harvard Üniversitesi’nin hazırladığı Ekonomik Karmaşıklık Endeksi, ülkelerin üretken bilgi birikiminin üretimdeki kullanımının karma entegrasyonunu ölçüyor. Endekste, ülkelerin üretken bilgisi ve ihraç edilen ürün yelpazesi dikkate alınıyor. En son 2021 yılında yayınlanan, Irak ve Suriye’nin değerlendirilmediği bu endekse göre 21. sıradaki İsrail Orta Doğu ülkeleri arasında en kompleks ekonomiye sahip. İkinci en kompleks ekonomi 38. sıradaki Suudi Arabistan, ardından 43. sıradaki yeriyle Bahreyn bulunuyor. Kişi başına düşen geliri en yüksek Orta Doğu ülkesi olan Katar, 82. sırada. Bölge ülkeleri arasında en az kompleks ekonomiye sahip ülke ise 104. sıradaki Yemen. Türkiye ise ekonomik karmaşıklık endeksinde 40. sırada yer alarak İsrail’in ve Suudi Arabistan’ın gerisinde. 

Stockholm Üniversitesi Uluslararası Barış Araştırmaları Enstitüsü(SIPRI)’nün araştırmalarına göre, 2022 yılında Orta Doğu’da en fazla askeri harcama yapan ülke 75 Milyar $ ile Suudi Arabistan. Bu miktar bölgedeki diğer ülkelerin askeri harcama miktarlarıyla neredeyse eşdeğer. Askeri harcamalarda Suudi Arabistan’ı 23 Milyar $ ile İsrail ve 15 Milyar $ ile Katar takip ediyor. Askeri harcama miktarı en az olan ülkeler ise 2.3 Milyar $ değerindeki harcamasıyla Ürdün ve 1.3 Milyar $ değerindeki harcamasıyla Bahreyn. 

2022 yılında bölgedeki askeri harcamaların toplam hükümet harcamalarına oranı istatistiğinde Suudi Arabistan’ın yaklaşık %28 ile yine lider konumda olduğu görülüyor. Suudi Arabistan’ın ardından Katar ve Umman’ın askeri harcamalarının toplam harcamalar içindeki payları sırasıyla yaklaşık %24 ve %18. İkinci en fazla değerde askeri harcama yapan İsrail’in hükümet harcamalarındaki oranı ise %12 seviyesinde.

Türkiye’nin 2022 yılındaki askeri harcamaları 10.6 Milyar $ ile birçok Orta Doğu ülkesinden daha az. Türkiye’nin askeri harcamalarının hükümet harcamalarındaki payı ise %4,40 oranında, bu oran Orta Doğu hükümetlerinin askeri harcama paylarının oldukça altında.

Bonn Uluslararası Çatışma Araştırmaları Merkezi(BICC)’nin hazırladığı Küresel Askerileşme Endeksi(Global Militarization Index-GMI)’nin 2021 yılı yayınına göre İsrail sadece Orta Doğu’da değil, tüm dünyada GMI skoru en yüksek ülke olarak hesaplanmış. GMI skoru;  ülkelerin askeriye harcamalarının, toplam nüfusa oranla ordu kapasitesinin ve ordudaki ağır silah sayısının hesaplanmasıyla oluşturuluyor. Bu endeks araştırma kapsamındaki ülkelerin askeri gücünü ölçmekten çok, bir bütün olarak ne kadar askerileştiğini ifade ediyor. 

Dünya GMI skoru listesinde, sıralamanın ilk 10’unda beş, ilk 20’sinde ise 8 Orta Doğu ülkesi bulunuyor. Bu durum aslında bölgenin siyasi ve askeri olarak ne kadar istikrarsız olduğunu gösteriyor. 359 skorlu İsrail’in arkasından 303 skorla Kuveyt 2., bölgede en fazla askeri harcama yapan Suudi Arabistan ise 282 skorla 10. sırada yer alıyor. Yıllık askeri harcama verileri bulunmayan Birleşik Arap Emirlikleri, Suriye ve Yemen listede yer almıyor. 27. sıradaki Türkiye’nin endeksteki skoru ise 209.