Bandrol Ücretleri TRT Bütçesinin %85’ini Oluşturuyor

Kamu hizmeti yayıncılığı kavramının temel noktası, kamusal meşruiyetin hem mevcut siyasal iktidardan hem de kâr amaçlı motivasyondan bağımsız yayın politikasını sürdürmekle sağlanmasıdır. Bu yayıncılık, tüm nüfusa yönelen, tam kapsamlı bir programcılık sunan ve kâr amacı gütmeyen bir yayıncılığa atıfta bulunur. Kamusal bir hizmetin sağlanması nedeniyle de bizatihi kamunun ödediği vergilerle finanse edilir. Günümüzde “kamu hizmeti yayıncılığı” çoğunlukla kamusal, ruhsat ücretlerine dayanan gelirleri olan yayın kurumlarıyla, ticari yayın kuruluşlarını ayrıştırmada kullanılmaktadır.

Türkiye’nin kamu yayıncısı TRT’nin gelirleri büyük ölçüde vatandaşların ödediği ruhsat ücretlerine dayansa da, kurumun yayın çıktıları bağımsızlık ilkeleri açısından tatmin edici bir tablo sunmuyor.

RTÜK’ün CHP kontenjanından seçilen üyeleri İlhan Taşçı ve Tuncay Keser’in 31 Mart 2024 yerel seçimleri öncesine ilişkin hazırladığı rapor TRT’nin siyasi partilere ayırdığı ekran sürelerinin adil bir dağılımdan oldukça uzak olduğunu ortaya koyuyor.

TRT Haber, 1 Ocak–10 Şubat 2024 arasındaki 40 günlük dönemde Recep Tayyip Erdoğan’a 1945 dakika, CHP Genel Başkanı Özgür Özel’e ise yalnızca 25 dakika yer verdi. Aynı dengesizlik 6 Şubat 2024 tarihli 24 saatlik yayında da açık biçimde görüldü. TRT Haber, Cumhurbaşkanı Erdoğan ve AK Parti’ye 6 saat 42 dakika, MHP Lideri Devlet Bahçeli’ye 38 dakika, İYİ Parti Lideri Meral Akşener’e ise sadece 1 dakika 53 saniye süre tanıdı. CHP ve Özgür Özel’e ise o gün 1 saniye dahi yer verilmedi.

Üstelik bu tablo yalnızca son yerel seçimlere özgü değil. RTÜK üyesi İsmet Demirdöğen’in 2019 yılının Şubat ayına ilişkin çalışması da benzer bir dengesizliği ortaya koyuyor. 28 günlük dönemde TRT Haber, AK Parti’ye 49 saat 58 dakika, CHP’ye 11 saat 43 dakika, MHP’ye 3 saat 32 dakika, İYİ Parti’ye ise yalnızca 2 saat 6 dakika süre ayırdı. Rapora göre bu yayınlarda AK Parti ve MHP hakkında olumsuz hiçbir içerik yer almazken, CHP hakkında 5 saat 56 dakika, İYİ Parti hakkında ise 1 saat 11 dakika olumsuz haber yapıldı. Avrupa Güvenlik ve İş Birliği Teşkilatı (AGİT), 2015’te Haziran ve Kasım aylarında yapılan genel seçimlere ilişkin raporlarında da TRT’nin yayın politikasının AK Parti lehine belirgin biçimde taraflı olduğunu vurgulamıştı.

TRT’nin dört temel gelir kalemi bulunuyor: bandrol gelirleri, enerji payı, ilan ve reklam gelirleri ile diğer ticari gelirler. 1964’te özerk bir kamu yayıncısı olarak kurulan TRT için bandrol ücretleri başlangıçtan itibaren ana finansman kaynağıydı. Zamanla televizyonun yaygınlaşması ve son 20 yılda dijital cihazların artmasıyla bandrol kapsamı bilgisayardan akıllı saate kadar genişledi ve bu gelir kalemi TRT’nin bütçesindeki ağırlığını korudu. Aynı dönemde bandrol oranları da çeşitli artışlarla büyüdü.

Enerji payı ise 1984’te elektrik faturalarına eklenen bir kesinti olarak ortaya çıktı. İlk olarak %3,5 oranında uygulanan bu pay, yıllar içinde zaman zaman %2’ye düşürüldü, tekrar artırıldı ve Aralık 2021’de tamamen kaldırıldı. Ancak kaldırılana kadar TRT’nin en önemli gelir kaynaklarından biri olmaya devam etti.

Normal şartlarda TRT’nin her yıl yayımladığı faaliyet raporları sayesinde gelirlerdeki değişimi ve bütçesinin ne kadarının bandrol ile enerji payı gibi kamusal kaynaklardan oluştuğunu takip etmek mümkündü. Ancak bu izleme olanağı 2016’dan sonra kesintiye uğradı. TRT, 2017, 2018 ve 2019 yıllarına ait faaliyet raporlarını üç yıl boyunca yayımlamadı ve bu raporları ancak 2020’de toplu olarak paylaştı. Üstelik 2017 raporuyla birlikte gelir kalemlerinin ayrıntılı gösterimi de kaldırıldığı için, TRT bütçesindeki kırılmaları faaliyet raporları üzerinden izlemek artık mümkün değil.

Buna rağmen, resmi raporlar ve uzmanlar tarafından hazırlanan bazı veri derlemeleri sayesinde TRT’nin gelirlerindeki kamu payı izlenebiliyor. 2017–2019 dönemine ilişkin tahmini hesaplamalar Vergi Uzmanı Ozan Bingöl tarafından yapılmış durumda. 2020 ve 2021 yıllarının verileri Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın Kamu İşletmeleri Raporları’ndan takip edilebiliyor. 2022 ve 2023 yıllarına ilişkin bilgiler ise TBMM KİT Komisyonu tutanaklarında yer alıyor. TBMM’de soru önergelerine verilen yanıtlardan da belli bir tarih serisi oluşturulabiliyor. 

TRT’nin 2024 faaliyet raporuna göre kurum yıl sonunda brüt satışlardan—bandrol gelirleri de dahil olmak üzere—toplam 30,9 milyar TL gelir elde etti. Aynı yılın net kârı ise 5,2 milyar TL olarak açıklandı. Ancak raporda gelir kalemlerinin ayrıntısı verilmediği için bu toplamın ne kadarının bandrol gelirlerinden oluştuğu doğrudan görülemiyor. Buna karşın farklı resmi ve uzman kaynaklarından derlenen veriler, kamu katkısının TRT bütçesindeki payının son on yılda yaklaşık %86 seviyesinde olduğunu gösteriyor. Bu oran esas alındığında, 2024’te TRT’nin bandrol gelirinin tahminen 26,6 milyar TL civarında olduğu söylenebilir.

2004–2023 dönemine ait veriler, bandrol gelirleri ile enerji payının TRT’ye toplamda yaklaşık 10,7 milyar dolarlık bir katkı sağladığını gösteriyor. Dikkat çekici olan ise enerji payının 2022’de kaldırılmasına rağmen TRT’ye aktarılan kamu kaynaklarının belirgin biçimde azalmamış olması. Bunun nedeni, enerji payının kaldırılmasından yalnızca birkaç ay sonra bandrol ücretlerine yapılan artış ve bandrol kapsamının genişletilmesi. Böylece bandrol gelirleri hızla yükselerek enerji payının bütçede bıraktığı boşluğu kısa sürede telafi etti.

Bu durum, KİT Komisyonu’na sunulan ancak henüz kamuya açıklanmayan Sayıştay denetim raporuna ilişkin tartışmalarda da açıkça görülüyor. Tutanaklarda yer alan bilgilere göre 2023 yılında vatandaşlardan TRT bandrolü kapsamında 18 milyar 253 milyon TL tahsil edilmiş. Geçmiş yılların bandrol gelirleriyle karşılaştırıldığında bu rakamın oldukça sert bir sıçramaya işaret ettiği anlaşılıyor.

Kamusal yayıncılık denildiğinde akla gelen ilk örneklerden biri BBC. Birçok elektronik üründen bandrol ücreti alan Türkiye’nin aksine Birleşik Krallık, yalnızca televizyon izleyen kişilerden belirli periyotlarla ödenen bir lisans ücreti talep ediyor. BBC’nin yıllık lisans bedeli 174,5 sterlin ve bazı gruplar için indirimler uygulanıyor. Örneğin 74 yaş ve üzerindekiler ile emeklilik kredisi alanlar bu ücretten muaf tutulur. Görme engelliler için yarı ücret uygulanırken, belki de en dikkat çekici indirim siyah beyaz televizyon kullanıcılarına yöneliktir: 2026’ya yaklaşırken hâlâ siyah beyaz TV izliyorsanız ödeyeceğiniz yıllık lisans ücreti yalnızca 58,5 sterlin.

Öte yandan BBC’nin mevcut lisans sözleşmesi 2027’de sona eriyor. Birleşik Krallık Kültür, Medya ve Spor Bakanı Lisa Nandy, Nisan 2025’te yaptığı açıklamada mevcut sistemin artık sürdürülebilir olmadığını belirtti. Nandy, lisans ücretinin yerine “lisans ücreti, ticari gelirler ve bazı abonelik hizmetlerinin bir kombinasyonunu” içeren çeşitli alternatif modeller üzerinde çalıştıklarını söyledi.

BBC’nin en güncel finans raporu Temmuz 2024’te yayımlandı. Rapora göre kurum, lisans ücretlerinden 3,66 milyar sterlin gelir elde etti. Bu tutar, BBC’nin toplam gelirinin yaklaşık üçte ikisine karşılık geliyor.

İtalya’da 2016’ya kadar BBC’nin lisans modeliyle benzerlik taşıyan Canone RAI sistemi uygulanıyordu. Bu modele göre televizyon sahibi olan herkes, devlet tarafından belirlenen lisans ücretini ödemekle yükümlüydü. Ancak birçok İtalyan vatandaş bu ücreti ödemeyi reddediyordu. Dönemin İletişim Bakan Yardımcısı Antonello Giacomelli, sistemde yaklaşık %30 oranında vergi kaybı bulunduğunu, toplamda 7 milyon ailenin televizyon lisans ücretini ödemediğinin tespit edildiğini açıklamıştı.

2016’dan itibaren Canone RAI, doğrudan elektrik faturalarına eklenen bir kalem olarak tahsil edilmeye başlandı. Yeni düzenlemeyle, evinde elektrik aboneliği bulunan herkes otomatik olarak televizyon sahibi kabul edildi. Sistemin yürürlüğe girmesinin ardından RAI, 5,6 milyon vergi kaçakçısının tespit edildiğini açıkladı.

İtalya’da 2025 yılı için televizyon lisans ücreti 90 avro olarak belirlenirken, 2026’da bu tutarın 70 avroya düşürülmesi yönündeki tartışmalar devam ediyor. RAI’nin 2023 raporuna göre kurum, lisans ücretlerinden 1,84 milyar avro gelir elde etti. Aynı yıl toplam gelir 2,513 milyar avro olarak açıklandı; lisans ücreti böylece RAI’nin gelirinin %70’inden fazlasını oluşturuyor.