1946’dan Günümüze Türkiye’nin Değişen Seçim Sistemleri

1920’de Ankara Hükümeti’nin kurulması ve Cumhuriyet’in ilanından sonra başlayan süreç, 1946’ya kadar (Serbest Cumhuriyet Fırkası ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası gibi kısa ömürlü girişimler dışında) tek partili dönem olarak kayıtlara geçti. Bu dönemde seçimler dört yılda bir yapılıyor, milletvekilleri ise Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) listesinden veya bağımsız adaylar arasından iki dereceli seçim sistemiyle belirleniyordu. Bu sistemde seçmenler doğrudan milletvekillerini değil, onları seçecek delegeleri oyluyor, temsile dolaylı olarak katılıyorlardı. 

1946 genel seçimleri, Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) ile Demokrat Parti’nin (DP) yarıştığı ve Türkiye’de ilk kez tek dereceli olarak düzenlenen seçimler oldu. Halkın milletvekillerini doğrudan seçtiği bu sistemde, seçimler liste usulü çoğunluk esasına göre yapılıyordu. Buna göre bir seçim çevresinde (örneğin bir ilde) en fazla oyu alan parti, oy oranına bakılmaksızın o çevredeki tüm milletvekilliklerini kazanıyordu. Seçilmek için oyların yarısından bir fazlasını alma şartı da bulunmuyordu. Tek dereceli sistem, önceki iki dereceli yapıya kıyasla daha doğrudan bir temsil imkânı sağlasa da liste usulü çoğunluk sistemi ciddi temsil adaletsizliklerine yol açtı. Bu sistemde küçük oy farklarıyla çok büyük meclis çoğunlukları elde edilebiliyor, bu da seçmen iradesinin Meclis’e orantılı biçimde yansımasını engelliyordu. Nitekim 1950, 1954 ve 1957 seçimlerinde bu durum açık şekilde gözlemlendi.

1980 darbesinden sonra değiştirilen 1982 Anayasasında seçim sistemine çift baraj uygulaması eklendi. 1983 seçimlerinde hem seçim çevresi hem ülke barajı aynı anda kullanılırken, 1987 ve 1991 seçimlerinde çift baraja ek olarak kontenjanlı sistem uygulandı. Buna göre, bir siyasi parti ülke genelinde %10 oranında oy alamazsa seçim çevrelerinde yeterli sayıya sahip olsa bile milletvekili seçilemiyordu. %10 barajına ek olarak seçim çevresi barajı uygulaması da sürdürüldü. Bu durum ise daha az oy alan partilerin temsiliyetinin ciddi oranda düşmesine neden olurken, büyük partilerin Meclis’te daha fazla sandalyeye sahip olmasında etkili oldu. 

1995 seçimleriyle birlikte çevre barajı kaldırıldı ve 2023 genel seçimlerine kadar Türkiye siyasetini %10 ülke barajının belirlediği uzun bir dönem başladı. Bu sistemde temsiliyetin en çarpıcı biçimde sarsıldığı seçim 2002 oldu. Geçerli oyların yaklaşık %34’ünü alan Adalet ve Kalkınma Partisi, Cumhuriyet Halk Partisi dışındaki tüm partilerin baraj altında kalması sonucu Meclis’te 363 sandalye elde ederek %66’lık bir çoğunluğa ulaştı. Oy–sandalye dengesizliği ilerleyen seçimlerde de devam etti; seçim barajının düşürülmesine yönelik tartışmalar ise özellikle 2007 seçimlerinin ardından iyice güçlendi.