Yatırım Teşvikleri ve İstihdam

Gelişmişlik seviyelerine bakılmaksızın dünya üzerindeki ülkelerin birçoğu kendi ekonomilerini geliştirmek, ihracat değerlerini yükseltmek ve istihdam oranlarını artırmak için yatırım teşviklerine başvurmaktadır. Teşvikler sayesinde belirli bir sektöre yapılan yatırımlar artırılabilmekte ve bölgesel eşitsizlikler de engellenebilmektedir. Türkiye çok uzun zamandır bu teşviklere başvurmaktadır ve bu teşvikler bazen ihracat teşvikleri, mali teşvikler, finansal teşvikler ve bölgesel teşvikler olmaktadır. Türkiye’nin uyguladığı teşvikler 2001 yılından itibaren çeşitli başlıklar altında kayıt altına alınmaktadır.

Yatırım Teşvikleri adına düzenlenen belgeler “bölgesel, büyük ölçekli, stratejik yatırımlar ve genel” olarak 4 ana başlık altında toplanmaktadır. Bu teşvikler komple yeni tesisler için olabildiği gibi var olan tesisler için tevsi (genişletme) işlemine de olanak sağlayabilmektedir. Ayrıca teşvik belgelerinden faydalananların kullandığı sermaye türü “yerli veya yabancı” olabilmektedir.

Aşağıdaki grafikte yıllar içerisinde düzenlenen Teşvik Belgesi sayısı görülmektedir. 2001 yılında 2.050 olan belge sayısı 2005 yılında 3.553’e kadar yükseldikten sonra 2009 yılına kadar düşüş göstermiş ve 2009 yılında tekrar 2001 yılına dönüş yapılmış ve 2.065 teşvik belgesi düzenlenmiştir. 2017 yılında ise 7.406 belge ile en yüksek sayıya ulaşmış 2018 yılında tekrar düşüş ile 5.914’e gerilemiştir.

Aşağıdaki diğer grafik ise Yatırım Teşviklerini Milyon TL cinsinden gösterilmektedir. 2001 yılında 12 milyar TL’den fazla teşvik verilmiş ve 2007 yılına kadar ortalama aynı kalan teşvik tutarları 2007 yılında 20 milyar TL civarında seyretmiştir. 2010 yılında ise bir önceki yıla göre iki kattan daha fazla bir artış göstermiş ve 52,5 milyara kadar yükselmiştir. Dalgalı bir seyir gösteren sabit yatırım tutarları 2017 yılında 180,9 milyar ile en yüksek değere ulaşmış ve 2018 yılında 157 milyar civarına gerilemiştir.

Aşağıdaki grafik ise Yatırım Teşvikleri sonrasında ne kadar istihdam sağlandığını göstermektedir. Dalgalı bir seyir gösteren istihdam sayısı 2001 yılında 105.706 kişi iken bu sayı 2009 yılında 77.636 kişi olarak gerçekleşmiştir. İnişli-çıkışlı seyir devam ederken 2018 yılında en yüksek seviyeye gelmiş ve 255 bin kişi istihdam edilmiştir.

2001 yılından itibaren düzenlenen 66.503 belgenin 62.702’si yerli sermaye teşviki iken 3.801’i yabancı sermaye teşvikidir. Aşağıdaki grafikte ise yapılan yatırımların sermaye türü gösterilmektedir. Toplam yatırım miktarı içerisinde yerli sermayenin payı yabancıya göre daha yüksek iken sadece 2017 yılında yabancı sermaye miktarı daha fazla gerçekleşmiştir.

Gerçekleşen istihdam sayıları ve dağılımı ise aşağıdaki grafikte görülmektedir. 2001 yılından 2018 yılına kadar toplam 2 milyon 560 bin kişi istihdam edilmiştir.

Verilen teşviklerin sektörlere göre incelenmesi yapıldığında ise 2001-2010 arası Hizmetler ve İmalat geniş yer tutarken 2010 yılından sonra Enerji ve Madencilik de yer bulmaya başlamıştır.

Sektörlere göre yapılan yatırımların tutarında dağılım ise aşağıdaki grafikteki gibidir. İlk yıllarda geniş payı İmalat ve Hizmetler alırken Enerji yatırımlarının da payı yıllar içerisinde geniş yer tutmaya başlamıştır. En az yeri ise Tarım sektörü almıştır.

Sektörlere göre istihdam verilerini gösteren aşağıdaki grafik incelendiğinde en fazla istihdam Hizmet ve İmalat sektörleri olmuştur. İlk yıllarda Madencilik sektörünün de yer tuttuğu grafikte Tarım çok az yer bulmuştur kendine. 2015 yılından itibaren Enerji sektöründe de istihdam yaratılmıştır.

TÜİK verilerinden derlenen aşağıdaki grafikte ise yıllara göre istihdamın ana sektörlere göre dağılımı görülmektedir. En fazla istihdam Hizmet sektöründe gerçekleşmiştir. Sanayi ve Tarım yaklaşık olarak aynı düzeyde istihdam yaratmaktadır. En az istihdam ise açık ara İnşaat sektöründe görülmektedir.

Alt sektörlere göre belge dağılımı 2001-2018 yılları arasında aşağıdaki grafikte de görülebileceği üzere bu şekilde gerçekleşmiştir. İlk sırayı Dokuma ve Giyim alırken onu Enerji, Gıda-İçki, Turizm, Altyapı ve Belediye Hizmetleri ve Makina İmalat sektörleri takip etmiştir.

Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere en fazla Teşvik Belgesi ve Yatırım alan ve bunun sonucunda İstihdam yaratılan şehir İstanbul olmuştur. Bursa en fazla Teşvik Belgesi alan ikinci şehir olmasının yanı sıra yatırım miktarı 7. sırada olmuş ve istihdam yaratılan 3. şehir olmuştur. İzmir aldığı teşvik belgesinde 3. yatırım miktarında 4. olmasına karşın yaratılan istihdamda ise 5. olmuştur. Diğer şehirlerin de karşılaştırılmasına bakıldığında yatırım miktarı ve istihdam arasında paralellik olmamasının teşviklerin verildiği sektörler olarak yorumlanabilir. Antalya teşvik belgesinde 7. Yatırım miktarında 9. olmasına rağmen yaratılan istihdam açısından 2. olmuştur. Antalya bölgesine turizm gibi hizmet yoğun sektörlere verilen teşvikler doğal olarak daha fazla istihdam yaratmaktadır denilebilir.