Atatürk’ün İş Bankası Hisseleri ve CHP

Türkiye İş Bankası ile Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) arasındaki ilişki, zaman zaman siyasetin hararetli gündem başlıklarından biri haline geliyor. Özellikle 2018’de Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın, CHP’nin İş Bankası’ndaki hisselerinin Hazine’ye devredilmesi gerektiğini söylemesiyle tartışma alevlenmiş; MHP ve CHP’nin de dahil olduğu geniş çaplı bir siyasi polemik başlamıştı. Ancak konunun sosyal medyaya yansıyan boyutu, çoğu zaman bilgi eksiklikleri ve yanlış yorumlarla şekilleniyor. “CHP’nin bankadan kâr elde ettiği” ya da “Atatürk’ün hisseleri devlete bıraktığı” gibi sıkça tekrarlanan iddialar, tartışmayı kısır bir siyasi tartışmaya elverişli hale getiriyor.

Türkiye’nin ilk ulusal bankası olan Türkiye İş Bankası, Mustafa Kemal Atatürk’ün direktifleri ile 26 Ağustos 1924’te kuruldu. Bankanın ilk genel müdürü sonrasında Türkiye’nin üçüncü cumhurbaşkanı olacak olan Celal Bayar’dı. Bankanın ilk sermayesi Mustafa Kemal Atatürk tarafından sağlanan 250 bin lira, Kurtuluş Savaşı için Hindistan’daki müslümanların gönderdiği yardımlar, Cumhuriyet Halk Fırkası ve devlet hazinesinden sağlanan katkılarla oluşturuldu. Ayrıca Atatürk o dönem banka için büyük bir kaynak oluşturacak bir miktar parayı da bankaya mevduat olarak yatırdı ve hayatı boyunca çekmedi. Türkiye İş Bankası bir devlet bankası değil özel bankaydı fakat Türkiye’nin sanayileşme politikası doğrultusunda sorumluluk alacak bir kuruluş olarak tasarlandı. 

Atatürk, 5 Eylül 1938 tarihinde kendi el yazısıyla yazdığı vasiyetnamesinde, sahip olduğu tüm nakit para ve hisse senetlerini belirli şartlar altında CHP’ye bıraktığını beyan etmişti. Bu hisselere Türkiye İş Bankası’ndaki hisseleri de dahil. 

Vasiyete göre;

→ İş Bankası’ndaki para ve hisseler, bankada işletilmeye devam edilecek, yani gelir getirecek şekilde değerlendirilecekti.

→ Her yıl elde edilecek gelirin (temettü/faiz gelirinin) belirli kısmı Atatürk’ün hayatta olan yakınlarına ve manevi evlatlarına yaşamları boyunca aylık maaş olarak verilecekti. Bu bağlamda:

Atatürk’ün kız kardeşi Makbule Atadan’a aylık 1000 TL; Manevi kızları Afet İnan’a 800 TL, Sabiha Gökçen’e aylık 600 TL ve ev alabilmesi için ek bir meblağ, Ülkü Adatepe’ye aylık 200, Rukiye Erkin ve Nebile İrdelp’e  aylık 100’er TL maaş verilecekti.

Bu ödemeler lehtarların “yaşadıkları müddetçe, Atatürk’e nisbetleri şerefi mahfuz kaldıkça” yani Atatürk’ün manevi hatırasına layık şekilde yaşadıkları sürece geçerli olacaktı.

→ Atatürk ayrıca İsmet İnönü’nün çocukları için yükseköğrenimlerini tamamlayabilmeleri amacıyla gerekli görüldüğü takdirde maddi yardım yapılmasını vasiyet etmişti.

→ Her yıl bu ödemeler yapıldıktan sonra geriye kalan gelirin yarısı Türk Tarih Kurumu’na (TTK) ve yarısı Türk Dil Kurumu’na (TDK) tahsil edilmesi vasiyet edildi. Yani Atatürk İş Bankası hisselerinin getirisinin önemli bir bölümünü bu iki kuruma bırakmıştı.

Vasiyetnameden açıkça anlaşılacağı üzere, Atatürk İş Bankası’nı değil İş Bankası’nda yer alan hisselerini CHP’ye belirli şartlar altında kontrolünü bırakmış. Bu hisseleri CHP’ye bırakırken asıl amacı ise gelirlerinin TTK’ya ve TDK’ya aktarılmasıyla iki önemli kültür kurumunun sürekliliğinin sağlanmasıydı. Bir yandan da aile üyeleri ve manevi evlatları içinde hayatları boyunca edinebilecekleri maddi bir güvence bırakmıştı. Bununla birlikte Atatürk CHP’ye doğrudan bir gelir bırakmamış, parti sadece vasiyette belirtilen şartların uygulanmasından sorumlu kılınmıştı. Vasiyette de, CHP’nin söz konusu hisseleri emanet olarak yöneteceği ve gelirleri belirtilen kişi ve kurumlara aktaracağı açıkça belirtilmişti. 

31 Aralık 2024 itibarıyla Türkiye İş Bankası’nın ortaklık yapısı şu şekilde: 

• İş Bankası Munzam Sandık Vakfı: %38,59

• Atatürk Hisseleri: %28,09

• Halka açık pay: %33,32

Atatürk’ün vasiyeti gereği CHP tarafından  temsil edilen hisseler de “Atatürk Hisseleri” olarak adlandırılan %28,09’lık kısım.  Fakat bu temsil partinin kendi malvarlığı ile gelir elde etmesi şeklinde değil, vekil sıfatıyla gerçekleşiyor. CHP’nin bu hisselerden bazı hak ve yükümlülükleri doğuyor;

→ Ortaklık Payı ve Yönetim Hakkı: CHP %28’lik pay ile İş Bankası’nın en büyük hissedarlarından biri konumunda. Bu pay, CHP’ye genel kurulda oy hakkı ve yönetimde temsil hakkı veriyor. Bankanın 11 kişilik Yönetim Kurulu’nda, hisse oranına göre 4 üyeyi CHP atama hakkına sahip. Fakat bu partinin bankayı yönetmesi değil, Atatürk’ün hisselerinin yönetimini temsilen Yönetim Kurulu’nda bulunması anlamına geliyor. CHP 2020 yılında Yönetim Kurulu’na atadığı üyelerin partiden olmamasına özen göstermişti. Ekonomi alanında yetkin ve bağımsız isimler, CHP tarafından yönetim kurulu üyesi olarak görevlendirilmişti.

→ Gelir ve Temettüler: Atatürk hisselerinin temettü yani kar payı gelirleri CHP’ye ait değil. Atatürk’ün vasiyetine göre elde edilen tüm kâr payı, belirlenen kişi ve kurumlara aktarılmalı. Günümüzde, hisselerin getirisi olan temettü ödemeleri, vasiyete göre doğrudan Türk Dil Kurumu ve Türk Tarih Kurumu’na yapılmakta. Yani CHP gelirlerin kurumlara ulaşmasından sorumlu vekil olarak çalışıyor. 

→ Tasarruf Sınırı: CHP hisseleri satma devretme veya vasiyet dışında kullanma hakkına sahip değil. Hisseler, Atatürk’ün şartlı bağışı niteliğinde olduğu için partı yalnızca emanetçi konumunda. 

Özetle CHP, İş Bankası’ndan kendi kasasına gelir elde eden bir ortak değil, Atatürk’ün mirasını yerine ulaştırmakla görevli bir vekil. İddialarda yer aldığı gibi Atatürk’ün İş Bankası’nı CHP’ye devretmesi gibi bir durum olmadığı gibi devredilen tek şey, İş Bankası’nda bulunan hisseler.

CHP’nin İş Bankası’ndaki %28’lik hisseyi yönetmesi, 1950’lerden bu yana tartışma konusuyken bunu yakın tarihte yeniden ateşleyen fitil, 17 Eylül 2018’de Cumhurbaşkanı  Recep Tayyip Erdoğan’ın %28’lik hissenin hazineye devredilmesi gerektiği açıklaması olmuştu. Cumhurbaşkanı Erdoğan Bakü dönüşü sırasında basına konuya ilişkin olarak “Siyasi partiler banka kurabilir mi? Hayır, kuramaz. Ama şu anda CHP, Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ü suistimal ederek, onun Cebi Hümayunundan dediğim, İş Bankası hisselerinin yüzde 28’inin sahibi durumunda. Oradan para alamıyor ama yönetim kurulunda dört üyesi var. Bu dört üye ne iş yapar? Buna bir bakılması lazım. Ben diyorum, bir defa Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün bu tür bir varlığı herhangi bir siyasi partinin etiketi altına giremez. Girse girse Hazine’ye girer” açıklamasını yapmıştı. Bu açıklama ile CHP’nin yönettiği Atatürk hisselerinin Hazine’ye devrine ilişkin tartışmalar ortaya çıktı. Cumhurbaşkanı Erdoğan’a destek, Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) Genel Başkanı Devlet Bahçeli’den gelmiş, Bahçeli "İş Bankası hisselerinin Hazine'ye devri için teklif gelirse destekleriz." demişti. Böylece AK Parti, bu konuda gerekli siyasi desteği Meclis’te sağlayabileceğinin sinyalini almıştı.

2018 sonu ve 2019 boyunca süren tartışmalar sonrası AK Parti 2019-2020 döneminde somut adımlar atmak üzere harekete geçti. Bu süreçte, hisse devri konusunda önce Siyasi Partiler Kanunu’nda değişiklik yapılacağı basına yansıdı. Partilerin ticaret yasağını düzenleyen 67. maddesine “siyasi partiler sahip oldukları hisseleri Hazine’ye devreder” hükmünün eklenebileceği öne sürüldü.

Konuya ilişkin olarak 2020 yılında AK Parti Sözcüsü Ömer Çelik, hisselerden gelen kar paylarının TTK’ya ve TDK’ya tarih içinde ödenmediğini öne sürerek Atatürk’ün vasiyetine uyulmadığı belirtmişti. “ Atatürk, milletimizin ortak bir değeridir. Atatürk’e ait her türlü değerin de devlet tarafından temsil edilmesi milletimizin ortak bir değeri olarak, Atatürk’ten kalan her hatıranın bu şekilde korunması daha uygundur diye düşünüyoruz.” ifadelerini kullanan Ömer Çelik, hazine devri konusunu yinelemişti.  AK Parti cephesinde zaman zaman hazine devrine ilişkin açıklamalar gelse de fiilen 2019’dan günümüze bu konuda bir kanun teklifi TBMM’ye gelmedi. Özetle AK Parti Atatürk’ün CHP’ye bıraktığı İş Bankası hisselerinin hazineye devrine yönelik siyasi bir irade ortaya koysa da 2025’e dek bu iradeyi hayata geçirecek somut bir yasal adım atmadı. 

CHP, Atatürk’ün hisseleri konusundaki eleştirilere hem hukuki dayanaklarla hem de manevi gerekçelerle yanıt vermişti. CHP kendisine emanet edilen İş Bankası hisselerinin Atatürk’ün manevi mirası olduğunu vurgulayarak, bu mirasın hükümet tarafından hedef alınmasını Atatürk’ün iradesine saygısızlık ve hukuka aykırılık olarak nitelendirmişti.

CHP’nin vekaletinde olan Atatürk Hisselerinin hazineye devri aslında yeni bir konu değil. 1953 yılında Demokrat Parti döneminde çıkarılan 6195 sayılı yasa ile CHP’nin mallarına el konulmuş ve İş Bankası’ndaki hisseleri Hazine’ye devredilmişti. Fakat Anayasa Mahkemesi 11 Ekim 1963 tarihli ve 963/124 sayılı kararıyla bu yasa iptal edilmiş ve hisseler CHP'ye iade edilmişti. Benzer şekilde 12 Eylül 1980 darbesi sonrasında CHP kapatılmış ve hisseler tekrar Hazine'ye devredilmiş, ancak 1992'de CHP'nin yeniden açılmasıyla hisseler tekrar CHP'ye geçmişti. CHP Anayasa Mahkemesi’nin iki kez verdiği kararla hazineden hisseleri geri devralmasını, günümüzde de işaret ederek hakkın kendinde olduğunu savunuyor.  Anayasa Mahkemesi’nin 1963’te verdiği iptal kararı ve 1993’te Yargıtay 11. Hukuk Dairesi’nin verdiği karar, bu vasiyetin hukuken korunması gerektiğini açıkça ortaya koyuyor. CHP, bu süreci sadece bir siyasi mücadele değil, aynı zamanda Atatürk’ün iradesine ve miras hukukuna sahip çıkma meselesi olarak görüyor. 

2025 yılı itibarıyla Atatürk’ün vasiyeti ile CHP’nin vekil tayin edildiği İş Bankası hisselerinin durumunda bir değişiklik olmadı. Hisseler hala CHP tarafından temsil edilip gelirleri Türk Dil Kurumu ve Türk Tarih Kurumu’na aktarılıyor. AK Parti’nin uzun süredir dile getirdiği Hazine’ye hisse devri konusunda ise henüz sonuçlanmış bir yasal adım ya da uygulama bulunmuyor. 

5 Eylül 1938 Mustafa Kemal Atatürk, Dolmabahçe Sarayı’nda  vasiyetnamesini yazarak tüm nakit ve hisse senetlerini belirli şartlarla CHP’ye bıraktı. 28 Kasım 1938Vasiyetname, Ankara 3. Sulh Hukuk Hakimliği’nde açıldı. Atatürk’ün miras dağılımı resmen tebliğ edildi. Bu tarihten itibaren CHP, vasiyetteki şartları uygulamakla yükümlü hale geldi.

14 Aralık 1953Demokrat Parti iktidarı, 6195 sayılı Kanun ile CHP’nin tüm menkul ve gayrimenkul mallarını Hazine’ye devretti. Bu kapsamda Atatürk’ün İş Bankası hisseleri de Hazine’ye geçti, vasiyet fiilen iptal edildi​.

11 Ekim 1963Anayasa Mahkemesi, 6195 sayılı Kanun’u iptal etti. Gerekçeli kararda “CHP’nin Atatürk’ten kalan mal varlığına el konulmasının, Atatürk’ün vasiyetinin iptali anlamına geldiği, bunun mülkiyet ve miras hakkını yok saydığı ve Anayasa’ya aykırı olduğu” vurgulandı​. Böylece hisseler CHP’ye iade edildi.

1980Askeri darbe ile CHP dahil tüm siyasi partiler kapatıldı. Kapatma kararıyla birlikte CHP’nin mal varlıkları yine Hazine’ye devredildi; Atatürk’ün İş Bankası’ndaki hisselerinin yönetimi ikinci kez devlete geçti​.

1992Siyasi partilerin tekrar faaliyetine izin verilmesiyle CHP yeniden açıldı. CHP, kapatma sırasında Hazine’ye devredilen mallarını geri almak için hukuki girişimlerde bulundu. Yargıtay 11. Hukuk Dairesi, Atatürk’ün vasiyetinin korunması gerektiğine hükmederek İş Bankası’ndaki hisselerin CHP’ye iadesine karar verdi. Böylece hisseler ikinci kez CHP’ye geri verildi.

17 Eylül 2018Cumhurbaşkanı Erdoğan, Bakü ziyareti dönüşü uçakta yaptığı açıklamada CHP’nin İş Bankası’ndaki %28’lik hissesinin Hazine’ye devri gerektiğini uzun yıllar sonra ilk kez dile getirdi ve tartışmayı başlattı​. MHP Genel Başkanı Bahçeli de kısa süre sonra bu görüşe destek vereceğini açıkladı​.

2019 - 2020Cumhurbaşkanı Erdoğan ve AK Parti kurmayları, hisselerin devri için yasal hazırlıklara başladı. Siyasi Partiler Kanunu’nda değişiklik için çalışıldığı, MKYK toplantılarında konunun ele alındığı ve Cumhurbaşkanı’nın “geciktirmeyin” talimatı verdiği kamuoyuna yansıdı​. Ancak teklif beklemeye alındı.

Nisan 2020CHP, tartışmalar sürerken İş Bankası Yönetim Kurulu’ndaki 4 temsilcisini yeniledi. Kılıçdaroğlu’nun talimatıyla partili eski milletvekilleri yerine Hazine ve Maliye bürokrasisinden gelen, siyaseten tarafsız uzmanlar yönetim kurulu üyesi olarak atandı​. 

Günümüzİş Bankası hisseleri hâlâ Atatürk’ün vasiyetine uygun şekilde CHP’nin temsilinde. AK Parti’nin hisseleri Hazine’ye devrine dair bir kanun teklifi henüz yasalaşmadı.