COVID-19 Aşı Çalışmalarında Son Durum Ne?

2020 yılı, COVID-19 salgını için önleyici tedbirlerin damgasını vurduğu bir yıl oldu. Geniş çaplı kapatmalar, belli gruplara yönelik kısıtlamalar, uzaktan eğitim uygulamaları ve hizmet sektöründe insanların toplandığı alanlardaki tedbirler çok sayıda ülkede bir norm haline geldi. 2021 yılı ise tüm umutların bu salgını bitirebilecek aşıları geliştirilmesine bağlandığı bir yıl olacak. Salgının ciddiyeti anlaşılır anlaşılmaz başlayan aşı çalışmaları 2020 yılının son aylarında farklı aşı geliştiricilerinden gelen haberlerle yeni bir evreye geçti. Aralık 2020 itibarıyla da acil kullanım izni alan bazı aşılar farklı ülkelerde uygulanmaya başladı.

Dünya Sağlık Örgütü’nün klinik araştırmalar kılavuzu dikkate alındığında bir aşının geliştirme süreci ortalama olarak 6-7 yıl sürüyor. Aşının geliştirme evresinde klinik çalışmalardan elde edilen verilerin ve bildirilen sonuçların güvenilir ve doğru olması için sürekli yeni verilerle güncellenmesi bu süreyi uzatan en önemli faktör. Tüm klinik çalışmalarda, “Good Clinical Practice” kurallarına uyulması zorunlu ve bu prensiplere göre klinik araştırmalar dört fazda yapılıyor.

COVID-19 salgının ciddiyeti nedeniyle aşı geliştiren firmalar klinik çalışmalar için gereken fazları hızlı şekilde atladılar. Halihazırda COVID-19 aşısı geliştirme üzerine çalışan bazı firmalar 3. faz deneme sonuçlarını açıklamaya başladı. Aşı üreten firmalar, 2021 yılının sonuna kadar dünya nüfusunun üçte birinden fazlası için yeterli doz üretebileceklerini tahmin ediyorlar. Astrazeneca/Oxford, Pfizer/BioNTech ve Moderna yaptıkları açıklamalarda aşının dozuna bağlı olarak 2,6 milyar ila 3,1 milyar insanı aşılayabileceklerini belirmişlerdi. 12 Şubat 2021 itibarıyla faz 3 sonuçlarını açıklayan firmalar Astrazeneca/Oxford, Pfizer/BioNTech, Moderna, Sinovac, Novavax, Johnson & Johnson ve Gamaleya oldu. Doğruluk Payı olarak önde gelen aşı çalışmalarının güncel sonuçlarını bir araya getirdik.

BioNTech, 2008 yılında Türk-Alman bilim insanları Özlem Türeci ve Uğur Şahin tarafından Almanya’da kuruldu. Çeşitli hastalıkların tedavisi için hastaya özgü bir yaklaşım ile aktif ilaçlar geliştiriyorlar. Kanser hastalığı için kullanılan immünoterapi, mRNA tabanlı ilaçlar ve bulaşıcı hastalıklar için tedaviler geliştiriyorlar. BioNTech, 2018 yılında domuz gribinin önlenmesi amacıyla mRNA tabanlı aşı geliştirilmesi için Pfizer ile iş birliği yaptı. 2019 yılında ise HIV ve tüberküloz aşı çalışmaları için Bill & Melinda Gates Vakfı ile anlaşma imzaladı. BioNTech firmasının hali hazırda farklı hastalıklar için geliştirilen 27 klinik çalışması bulunuyor. Çalışmaların 14’ü ön çalışma, 11’i faz 1, 1’i faz 2 ve COVID-19 aşısı faz 3 aşamasında.

31 Aralık 2020 tarihinde Dünya Sağlık Örgütü yaptığı açıklamada Pfizer- BioNTech COVID-19 aşısı “Corminatry” için acil kullanım onayı verdi. Pfizer- BioNTech COVID-19 aşısı Dünya Sağlık Örgütü’nden acil kullanım onayı alan ilk aşı oldu. 21 Aralık 2020 tarihinde ise 16 yaş ve üzeri kullanım şartı ile Avrupa İlaç Ajansı (EMA) tarafından acil kullanım onayı aldı.

20 Kasım 2020 tarihinde Pfizer ve BioNTech COVID-19 aşısı için FDA’ya (Food and Drug Administration) acil kullanım talebinde bulunmuştu. Pfizer- BioNTech COVID-19 aşısı için bilgilendirme raporu da FDA tarafından 10 Aralık 2020 tarihinde yayınlandı.

Pfizer-BioNTech COVID-19 aşısı için 16 yaş ve üzerindeki 44 bin katılımcı ile gerçekleştirilen faz 3 çalışmaları, 2 doz halinde uygulandı. Gönüllülerin bir kısmına aşı enjekte edilirken bir kısmına boş aşı (plasebo) enjekte edildi. Rapora göre, aşının 2. dozundan en az 7 gün sonra COVID-19’u önlemedeki başarısı %95 seviyesinde. Aşı grubundaki 8 katılımcı COVID-19’a yakalanırken, plasebo grubundan 162’si COVID-19’a yakalandı. Aşının COVID-19 hastalığının şiddetini önlemekte yararlı olduğu duyuruldu.

COVID-19 Aşısı için en yaygın görülen yan etkiler ise şu şekilde:

• Enjeksiyon bölgesinde reaksiyonlar %84,1

• Yorgunluk %62,9

• Baş ağrısı %55,1

• Kas ağrısı 38,3

• Titreme %31,9

• Eklem ağrısı %23,6

• Ateş %14,2

Şiddetli yan etkiler katılımcıların %0 ila %4,6’sında görüldü. Ayrıca yan etkiler, 2. dozda ve 55 yaş ve üzerinde daha sık görüldü.

Ciddi yan etkiler arasında, Bell’s palsy, geçici yüz felci, aşı grubundaki 4 katılımcı tarafından rapor edildi. Bu vakalar sırasıyla, aşı olduktan 3, 9, 37 ve 48 gün sonra meydana geldi. Raporda, 3. günde yüz felci geçiren katılımcının, şikayetlerinin 3 günde, 9. günde yüz felci geçiren katılımcının 10 günde, 37. günde yüz felci geçiren katılımcının 15 günde ve 48. günde yüz felci geçiren katılımcının ise 21 günde şikayetlerinin geçtiği duyuruldu. Aşı grubundaki yüz felci sıklığının istatistiki olarak popülasyon ile tutarlı olduğu belirtildi. FDA, aşı ile yüz felci arasında nedensellik ilişkisi kurulamayacağını belirtti. Öte yandan geçici yüz felci vakaları için gözetim tavsiyesinde bulundu.

BioNTech, 20 Ocak 2021 tarihinde yaptığı açıklamada COVID-19 aşısının Birleşik Krallık'ta keşfedilen mutasyona karşı etkili olduğunu duyurdu. Laboratuvarda yapılan çalışmalara göre, COVID-19 aşısı mutasyona uğrayan virüse karşı etkinlik gösteriyor. Fakat uzmanlar, durumun sürekli takip edilmesinin önemli olduğunun altını çiziyor.

Moderna, 2010 yılında Amerika’da kurulan ilaç ve biyoteknoloji firması. mRNA tabanlı ilaç geliştirme ve aşı teknolojilerine odaklanıyor. Kasım 2020 itibarıyla Moderna COVID-19 aşısı faz 3 çalışmalarında hastalığı önlemede %94 etkinlik gösterdiğine dair rapor yayınlamıştı. Bu rapor ile Avrupa’da acil kullanım onayı aldı. Aynı zamanda, Amerika’da FDA acil kullanım onayı alarak uygulanmaya başlandı. Moderna’nın farklı hastalıklar için geliştirdiği 10 aşı bulunuyor. Aşılardan 1’i ön faz, 5’i faz 1, 1’i faz 2 ve COVID-19 aşısı faz 3 aşamasında yer alıyor.

30 Kasım 2020 tarihinde Moderna COVID-19 aşısı için FDA’ya (Food and Drug Administration) acil kullanım talebinde bulunmuştu. Moderna COVID-19 aşısı için bilgilendirme raporu FDA tarafından 17 Aralık 2020 tarihinde yayınlandı.

Moderna COVID-19 aşısı faz 3, 18 yaş ve üzeri 30 bin 400 katılımcıya uygulandı. 1 ay ara ile iki doz halinde aşı grubu ve plasebo gruplarına uygulandı. Moderna aşısı %94,1 etkili olduğu açıklandı. 65 yaş ve üzeri katılımcılarda ise aşının etkinliği %86,4 olarak duyuruldu.

Moderna COVID-19 aşısında en sık görülen yan etkiler şu şekilde:

• Enjeksiyon bölgesinde ağrı %91,6

• Yorgunluk %68,5

• Baş ağrısı %63

• Kas ağrısı %59,6

• Eklem ağrısı %44,8

• Titreme %43,4

Aşı çalışmalarındaki katılımcıların %0,2 ila %9,7’sinde şiddetli yan etkiler meydana geldiği ve bu etkilerin daha çok 2. dozdan sonra görüldüğü bildirildi. Yaş grubu olarak kıyaslandığında ise 65 yaş ve üzerinde şiddetli yan etkiler daha az görüldü. Aşı grubunda yer alan 173 katılımcıda (%1,1) lenf bezi büyümesi (Lenfadenopati) bildirildi. Aşı grubunda 3, plasebo grubunda 1 geçici yüz felci bildirildi. Aşı ile geçici yüz felci arasındaki ilişkiyi açıklayacak yeterli bilgi olmadığı belirtildi.

Moderna 25 Ocak 2021 tarihinde yaptığı açıklamada, COVID-19’un Birleşik Krallık ve Güney Afrika’da ortaya çıkan varyantlarına karşı etkili olduğunu duyurdu. Yapılan ilk araştırmalara göre, aşı yeni varyantlara karşı etkinlik sağlıyor ancak daha fazla araştırma yapılması gerektiği belirtiliyor.

Astrazeneca, 1999 yılında İngiltere’de ilaç geliştirme amacıyla kurulmuş biyoteknoloji firması. Kanser, kalp, sindirim sistemi, enfeksiyon, solunum ve solunum yolları hastalıkları ilaçları ve araştırmaları yürütüyor.

Astrazeneca ve Oxford Üniversitesi’nin birlikte geliştirdiği COVID-19 aşısı İngiltere ve Brezilya’daki klinik çalışmalarının ara sonuçlarını çevrimiçi sitesinde 23 Kasım 2020 tarihinde açıkladı. Açıklamaya göre, aşı grubundaki hiçbir katılımcının hastaneye yatmadığını ve ciddi bir hastalık geçirmediğini duyuruldu.

23 Kasım 2020 tarihinde açıklanan ön analiz raporunda aşının etkinliği %70 olarak belirtildi. Şaşırtıcı bir şekilde, katılımcıdan birine 2 dozdan oluşan aşı verildi. İki tam doz aşı verildiğinde aşının etkinliği %62 olarak açıklandı. İlk dozda daha düşük miktarda aşı ve ikinci dozda tam miktarda uygulanan aşının etkinliği %90 olması şaşırttı. Bilim insanları bu açıklaması gereken farklılığın nedenini araştırıyor.

Astrazeneca-Oxford COVID-19 aşısı için 10 Ocak 2021 tarihinde Avrupa İlaç Ajansı’na başvuruda bulundu. Onayın 29 Ocak 2021 tarihinde açıklanması bekleniyor.

AstraZeneca-Oxford Üniversitesi işbirliği ile üretilen COVID-19 aşısı ön raporu 23 Şubat 2021 tarihinde açıklandı. AstraZeneca-Oxford Üniversitesi COVID-19 aşısı 490 bin kişiye İskoçya ve Birleşik Krallık'ta uygulandı. Elde edilen verilere göre, aşının COVID-19 ile ilgili hastaneye yatış riskini ilk dozdan sonra % 94 oranında azaltabileceğini göstermiş.

28 Ocak 2021 tarihinde, Almanya Aşı Komisyonu STIKO’nun yaptığı açıklamada, Astrazeneca/Oxford COVID-19 aşısının sadece 65 yaş ve altı kişilerde uygulanması gerektiğini söyledi. Uzmanlar, aşının yaşlı insanlar için etkinliğine ilişkin veri eksikliğini vurguladı.

Novavax, 1987 yılında Amerika’da kurulmuş aşı geliştirme firması. 2015 yılında, bebeklerde görülen solunum yolu enfeksiyonuna neden olan bir virüse karşı anne bağışıklığı yoluyla bir aşının geliştirilmesi için Bill & Gates Vakfı’ndan 89 milyon dolar hibe aldı. Yine aynı yıl, Ebola aşı çalışmalarında faz 1’i tamamladı. Bebeklerde görülen sonulum enfeksiyonuna neden olan virüs aşısı faz 2 çalışmalarını başarıyla tamamlarken faz 3 çalışmaları başarısızlıkla sonuçlandı. Novavax firmasının, güncel olarak 3 klinik öncesi, 2 faz 1, 1 faz 2 ve 2 faz 3 çalışması bulunuyor.

Novavax 28 Ocak 2021 tarihinde internet sitesinde yaptığı açıklamada, protein bazlı COVID-19 aşı adayının %89,3 etkinlik sağladığını duyurdu. Novavax Başkanı ve İcra Kurulu Başkanı Stanley C. Erck tarafından İngiltere ve Güney Afrika’da görülen COVID-19 varyantlarına karşı etkinlik gösteren ilk aşı olduğunu söyledi.

15 binden fazla katılımcı ile yürütülen çalışmalara 18 ila 84 yaş grupları dahil edildi. Ara analiz 62 vakaya dayanıyor. Plasebo grubunda 56 COVID-19 vakası görülürken aşı grubunda 6 vaka gözlemlenmiş. 62 vakadan 61’i hafif veya orta şiddette ve 1’i şiddetli COVID-19 geçirmiş. Şiddetli geçiren katılımcı plasebo grubunda yer aldığı belirtilmiş.

Güney Afrika’da yaklaşık 4 bin 400’den fazla gönüllünün katıldığı klinik çalışmalarda aşının etkinliği %49,4 civarında kaldı. Yani, Güney Afrika’da görülen varyanta karşı daha az etkinlik sağlıyor. Novavax COVID-19 aşısı, hastalığı %60 oranında azaltıyor. Plasebo grubunda 29 ve aşı grubunda 15 COVID-19 vakası gözlemlendi. Plasebo grubundaki bir katılımcıda ciddi vaka meydana gelirken diğer tüm vakalar hafif veya orta şiddette geçirmiş. Novavax’ın yayınladığı açıklamada, Güney Afrika’da görülen varyantın son derece endişe verici olduğunun ve yeni varyantı hedefleyen bir aşı üzerinde klinik çalışmaların hemen başlayacağı belirtiliyor.

Gamaleya Araştırma Enstitüsü, 1891 yılında Rusya’da kurulmuş araştırma enstitüsüsü. 2020 yılı itibarıyla Rusya Federasyonu Sağlık Bakanlığı’nın yetkisi altında faaliyetlerine devam ediyor. Çeşitli enfeksiyon ve bakterilere karşı ilaç ve aşı çalışmaları bulunuyor.

Gamaleya Enstitütüsü Mayıs 2020 tarihinde COVID-19 aşısı geliştirdiğini duyurdu. Geliştirilen aşı, Rusya Ulusal Varlık fonu tarafından finanse edildi. 11 Ağustos 2020 tarihinde Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, enstitünün COVID-19 aşısını bulduğunu açıkladı.

21 bin 977 katılımcının yer aldığı Faz 3 klinik çalışmalarının ara verileri 2 Şubat 2021 tarihinde yayınlandı. Faz 3 klinik çalışmaları ara sonuçları İngiltere’de haftalık yayınlanan hakemli tıp dergisinde yayınlandı. Moskova’da 25 hastanede ve poliklinikte yürütülen faz 3 çalışmalarında 18 yaş ve üzeri katılımcılara aşı uygulaması yapıldı. Aşı grubunda 16 bin 501 gönüllü yer alırken plasebo grubunda 5 bin 476 gönüllüye aşı uygulandı. Sputnik V aşısı vektör aşıdır. Yani, başka bir virüs kullanılarak hücreye protein kodlayan gen parçası gönderen bir aşı türüdür.

İki doz aşı uygulandıktan 21 gün sonra aşı grubunda 16, plasebo grubunda 62 COVID-19 vakası kaydedildi. Aşının etkinliği %91,6 olarak açıklandı. 60 yaş ve üzerindeki katılımcılarda ise aşının etkinliği %91 olarak açıklandı. Orta ve şiddetli COVID-19’a karşı etkinliği ise %100 olarak belirlendi. Çoğunlukla, COVID-19 vakalarının çoğu 2. doz uygulanmasından önce meydana gelmiş.

En yaygın yan etkiler arasında grip benzeri hastalık, enjeksiyon bölgesinde reaksiyon, baş ağrısı ve yorgunluk görüldü. Faz 3 klinik çalışmasında 122 kişide nadir yan etki görüldü. Aşı grubunda 122 katılımcının 91’i aşı grubunda 31’i ise plasebo grubunda yer alıyor. COVID-19 ile ilgisi olmadığı düşünülen ciddi yan etkiler 68 katılımcıda kaydedilmiş. Makalede, birkaç ciddi yan etki olduğu için aşı kodunu bozmamak açısından yan etkilerin gelecek yayında açıklanacağı bildirilmiş.

Faz 3 klinik çalışmalarında dört ölüm meydana gelmiş. Aşı grubunda yer alan katılımcıların 3’ü ve plasebo grubundaki katılımcıların 1’i yaşamını yitirmiş ancak aşıya bağlı ölüm meydana gelmediği bildirilmiş.

Sinovac, 1999 yılında Çin’de bulaşıcı insan hastalıklarına karşı koruma sağlayan araştırma, geliştirme ve üretim amacıyla kurulmuş biyoteknoloji firması. Grip için geliştirdiği 6 farklı aşısı bulunuyor.

Çin menşeili Sinovac ürettiği CoronaVac faz 3 çalışmaları 7 Ocak 2021 tarihinde Brezilya’da açıklandı. Aşı deneyleri Butantan Enstitüsü ve Sinovac ile ortaklaşa gerçekleştirildi. 13 bin kişi ile yürütülen klinik denemede aşının etkinlik oranının %50,38 olduğunu açıkladı. 9 bin 924 gönüllüden 252’sinde COVID-19 tespit edildi. Yürütülen bu çalışmada, COVID-19 vakaları asemptomatik, hafif, orta ciddi ve şiddetli olmak üzere dört gruba ayrıldı. Hastalığı 7 kişi ağır geçirdi. Bu 7 kişi plasebo grubunda yer alıyordu. Bu yüzden, aşının ağır vakalarda %100 etkili olduğu eklendi. CoronaVac aşısı olanların %78’i hafif, orta ve ağır vakalar dikkate alınarak hesaplandı. COVID-19’u hafif geçirenler hesaplamaya eklendiğinde aşının etkinlik oranı %50,38 olarak bildirildi. Hastalığı hafif semptomlu geçiren 252 kişiden 167’si plasebo grubunda 85’i ise aşı grubunda yer alıyordu.

Endonezya’da yürütülen CoronaVac faz 3 çalışmalarında ise etkinlik oranının %65,3 olduğu açıklandı.

Sağlık Bakanı Fahrettin Koca 24 Aralık 2020 tarihinde CoronaVac aşısının ön verilerini Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu’nun talebi doğrultusunda açıkladı. 7 bin 371 gönüllünün katıldığı faz 3 çalışmalarında, plasebo grubunda 2 bin 612 ve aşı grubundan 4 bin 759 kişi yer aldı. Erken değerlendirme 29 kişi üzerinden yayınlandı. Buna göre, plasebo grubundan 6 kişi COVID-19’a yakalandı ve ciddi hasta olarak tedavi edildi. Aşı grubundan 3 kişi COVID-19’a yakalanırken herhangi bir semptom ortaya çıkmadı.

CoronaVac COVID-19 aşısında en sık görülen yan etkiler şu şekilde:

İlk doz uygulamadan sonra görülen yan etkiler;

• Yorgunluk %4,7

• Baş ağrısı %3,9

• Enjeksiyon bölgesinde ağrı %1,9

İkinci dozdan sonra görülen yan etkiler;

• Yorgunluk %2,5

• Baş ağrısı %2,3

• Enjeksiyon bölgesinde ağrı %0,5

Ciddi yan etkiler arasında yer alan alerjik reaksiyon aşı grubundaki bir kişide meydana geldi. Kısa sürede tedavi edildi.

Türkiye, Brezilya ve Endonezya’da yürütülen CoronaVac faz 3 çalışmalarına dair verilerin raporları yayınlanmadı. Paylaşılan veriler, ülkelerin sağlık otoriteleri tarafından kamuoyuna duyuruldu.

CoronaVac faz 3 sonuçlarının farklılık yaratması endişe yaratırken, uzmanlar iki doz aşının salgının şiddetli yaşandığı ülkelerde faydalı olabileceğini söylüyor. Pensilvanya Philadelphia Çocuk Hastanesi’nde aşı bilimcisi Paul Offit, verilerin doğru olduğu takdirde aşının her ülkede hastalığı önlemede rolü olabileceğini söylüyor. Brezilya’da aşının etkinliğinin diğer ülkelere göre daha az çıkmasının aşı dozlarının iki hafta arayla uygulanmasından kaynaklanmış olabileceğini ve bu durumun gönüllülerin en yüksek bağışıklığa ulaşması için yeterli zaman olmadığını ifade ediyor.

3 Mart 2021 tarihinde Hacettepe Üniversitesi faz 3 klinik çalışma sonuçları basın toplantısında açıklandı. Açıklama, Hacettepe Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Serhat Ünal ve Prof. Dr. Murat Akova tarafından yapıldı. Faz 3 klinik çalışma 60 yaş ve altı 10 bin 220 kişi ile yürütüldü. Aşı grubunda 6.648, plasebo grubunda ise 3. 568 katılımcı yer aldı. COVID-19’u semptomlu geçiren kişiler üzerinde etkinlik oranı %83,5 olarak açıklandı. Hastaneye yatma üzerindeki etkinlik oranı %100 iken enfeksiyondan koruma oranı %50.

En Sık Görülen Yan Etkiler

• Yorgunluk %9,8

• Baş ağrısı %7,6

• Kas ağrısı %3,8

• Ateş %2,5

• Titreme %2,4

• Enjeksiyon yerinde ağrı %1,6