Az Bilenler İçin Suriye Rehberi: Kim Kimdir?

Suriye İç Savaşı, 2011 yılında Arap Baharı'nın etkisiyle başlayan protestoların, Suriye Devlet Başkanı Beşşar Esad rejiminin sert müdahaleleri sonucu şiddetli bir çatışmaya dönüşmesiyle başladı. Rejim karşıtı gruplar ve muhaliflerin silahlanmasıyla ülke kendini bir iç savaşta buldu. Zamanla radikal gruplar, yerel milisler ve uluslararası güçler de çatışmalara dahil oldu. Bu savaş, milyonlarca insanın yerinden edilmesine, yüz binlerce insanın hayatını kaybetmesine ve Suriye’nin altyapısının büyük ölçüde tahrip olmasına neden oldu. Hâlâ devam eden bu kriz, bölgesel ve küresel etkileriyle, modern tarihin en karmaşık ve yıkıcı insani trajedilerinden biri olarak kabul ediliyor.

2020'den bu yana muhaliflerin ciddi bir eylemi görülmeyen Suriye, 27 Kasım 2024'te yaşanan gelişmelerle yeniden dikkatleri üzerine çekti. Bu tarihte, Suriye'nin kuzeybatısında Hey’etu Tahrîri’ş-Şâm (HTŞ) öncülüğündeki silahlı muhalif gruplar geniş çaplı bir operasyon başlattı. Bu operasyon, Suriye’nin farklı bölgelerinde fiili yönetimlere sahip çeşitli grupların yeniden gündeme gelmesine yol açtı. Ancak ülkedeki çok sayıda aktörün farklı rolleri, siyasi hedefleri ve uluslararası iş birlikleri, süreci karmaşık hale getiriyor. Sosyal medyada ise bu karmaşıklık, bazen mizahi bir şekilde ilginç görsellerle paylaşılmaya devam ediyor:

Son çatışmalar, muhaliflerin Halep'in batısındaki kırsal bölgelerden ilerleyerek şehir merkezine ulaşması ve Halep Kalesi çevresinde kontrol sağlamasıyla başladı. Sürecin ilk aşamalarında Demokratik Suriye Güçleri (DSG), Halep Uluslararası Havalimanı’nın kontrolünü ele geçirmiş, ancak kısa süre sonra burayı kaybetmişti. Suriye'de hangi bölgenin hangi gruplar tarafından kontrol edildiği ise sürekli değişiyor; bazı bölgelerin kontrolü dakikalar içinde bile el değiştirebiliyor. Bu kaos ve kargaşa ortamı devam ederken muhalif grupların Şam’a dayanmış olmalarının ardından 8 Aralık 2024’te Beşşar Esad’ın ülkeyi terk ettiği haberleri dünya gündemine oturdu. Böylece 50 yıllık Esad rejiminin sonuna gelinirken Suriye’yi bundan sonra nelerin beklediği ise merak konusu.

Hey’etu Tahrîri’ş-Şâm (HTŞ), Suriye'deki iç savaşın en önemli aktörlerinden biri olarak ön plana çıkan bir örgüt. Çoğu kişi için yeni bir isim gibi görünse de, geçmişi El Kaide'nin Suriye'deki uzantısı olan Nusra Cephesi'ne dayanıyor. Sosyal medyada zaman zaman HTŞ’nin IŞİD ile bağlantılı olduğu yönünde yanıltıcı bilgiler paylaşılmasına rağmen, HTŞ'nin kökleri El Kaide’ye dayanıyor ve bu ilişki örgütün kimliğini uzun süre şekillendirdi. Suriye'nin kuzeyinde, özellikle İdlib’de, en güçlü silahlı gruplardan biri olarak dikkat çeken HTŞ, bölgedeki dengeleri belirleyen ana aktörlerden biri haline geldi.

HTŞ'nin kökeni, 2016 yılında Nusra Cephesi'nin El Kaide ile resmi bağlarını kopardığını açıklamasına dayanıyor. Nusra Cephesi, bu ayrılıkla birlikte adını Jabhat Fateh el-Şam olarak değiştirdi. Ancak, bu değişim yalnızca isimle sınırlı kalmadı; 2017’de diğer bazı cihatçı gruplarla birleşerek Heyetu Tahriru'ş Şam adıyla yeniden yapılandı. Bu süreç, El Kaide'nin tepkisini çekerken, örgüt içerisindeki bazı radikal unsurların ayrılarak Hurras el-Din gibi El Kaide bağlantılı yeni gruplar kurmasına yol açtı. HTŞ, bu ayrılık sonrası daha bağımsız bir yol izlemeye çalıştı ve yerel siyasi hedeflere odaklanarak küresel cihat hareketlerinden uzaklaşma eğilimi gösterdi. Grup, Ebu Muhammed el-Cevlani liderliğinde Suriye'nin kuzeybatısındaki stratejik bölgelerin kontrolünü elinde tutuyor.

HTŞ, kuruluşundan bu yana hem cihatçı kimliğini korumaya çalışmış hem de pragmatik bir tutum sergileyerek hayatta kalma ve bölgedeki siyasi etkisini artırma çabası içinde olmuş. Bu doğrultuda daha çok Suriye içindeki çatışmalara odaklanarak küresel cihat hareketlerinden farklı bir çizgi izlemeye başlamış. Buna rağmen, uluslararası arenada HTŞ’ye yaklaşım değişmemiş ve Birleşmiş Milletler, ABD ve Türkiye gibi ülkeler HTŞ’yi hâlâ El Kaide bağlantılı bir örgüt olarak değerlendirerek terör listesinde tutmuşlar.

Suriye Millî Ordusu (SMO), Suriye İç Savaşı sırasında Beşar Esad rejimine karşı savaşan muhalif grupların birleşmesiyle 2017 yılında Türkiye'nin desteğiyle kurulan bir koalisyondur. Önceleri Özgür Suriye Ordusu (ÖSO) adıyla bilinen bu oluşum, Suriyeli Arap ve Türkmen milislerden oluşuyor. SMO, Türkiye'nin Suriye'de gerçekleştirdiği Fırat Kalkanı, Zeytin Dalı ve Barış Pınarı harekâtlarında Türk Silahlı Kuvvetleri ile birlikte hareket etmiştir. 2019 yılında, SMO ve Ulusal Kurtuluş Cephesi birleşerek Suriye Geçici Hükümeti Savunma Bakanlığına bağlanmış ve daha düzenli bir askeri yapı oluşturmuşlardır. 

Kürtlerin liderliğindeki Suriye Demokratik Güçleri (SDG), kuzeydoğu Suriye'de özerk bir yönetim sürdürmekte ve bölgedeki güç dengelerinde önemli bir rol oynamaktadır. Her ne kadar son çatışmalarda doğrudan taraf olmasa da stratejik gücü ve etkisiyle bölge dinamiklerini şekillendirmeyi sürdürüyor.

SDG, Ekim 2015'te IŞİD'e karşı mücadele amacıyla kurulan, Kürt, Arap, Süryani, Ermeni ve Türkmen savaşçılardan oluşan geniş bir koalisyondur. SDG’nin en büyük bileşeni, Rojava'da ilan edilen öz yönetim kantonlarının güvenliği ve toprak savunmasından sorumlu olan Halk Koruma Birlikleri (YPG) ve Kadın Koruma Birlikleri'dir (YPJ). YPG ve YPJ, SDG’nin kuruluşundan itibaren hem askeri başarıların merkezinde yer almış hem de bölgedeki farklı toplulukların güvenliğini sağlamayı hedeflemiştir.

SDG şu anda Suriye topraklarının dörtte birini, yani bu bölgelerde yaşayan yaklaşık 3 milyonluk bir nüfusu kontrol ediyor. Kontrol ettiği nüfusun ezici çoğunluğunu ise Kürtler oluşturuyor. Haseke vilayetinin tamamı, Rakka’nın büyük bir bölümü ve Deyrizor’un yarısı SDG’nin kontrolü altında bulunuyor. Ayrıca, ABD liderliğindeki Uluslararası Koalisyon’un desteğiyle bölgede iki askeri üs yer alıyor ve ABD güçleri SDG operasyonlarına aktif destek veriyor.

Beşar Esad liderliğindeki rejim güçleri, muhaliflerin hızlı ilerleyişi karşısında Halep ve Hama gibi kritik bölgelerden çekilmek zorunda kaldı. Rejim, Rusya ve İran'ın desteğiyle karşı saldırılar düzenlemeye çalışsa da, mevcut durumda savunma pozisyonunda bulunuyor. 8 Aralık’tan itibaren ise Esad rejimi güçleri olarak adlandırılan bir grup kalmadı.

Rejim güçleri, 2011’de başlayan İç Savaş’ın başlangıcından bu yana önemli değişiklikler geçirmiş. Bu güçler arasında Suriye Silahlı Kuvvetleri, Cumhuriyet Muhafızları ve istihbarat birimleri bulunuyor. İran, Devrim Muhafızları ve Hizbullah aracılığıyla rejime askeri ve lojistik destek sağlarken Rusya ise 2015'ten itibaren hava operasyonları ve askeri danışmanlıkla rejimin konumunu güçlendirmiştir. Bu destekler sayesinde rejim, ülke topraklarının büyük bir kısmında kontrolü yeniden sağlamıştı. Ancak, 27 Kasım 2024'ten sonra muhalif grupların Halep ve Hama'da ilerlemesiyle rejim güçleri bazı bölgelerden çekilmek zorunda kalmıştır. Bu durum rejimin kontrol alanlarının daralmasına neden oldu. 7 Ekim 2023’ten itibaren İsraille girdiği savaş nedeniyle gücü tükenen Hizbullah ve savaşın ekonomik ağırlığı altında ezilen İran artık Esad’ı yeterince destekleyemiyor. Öte yandan, Rusya 2022’den bu yana Ukrayna Savaşı’na yoğunlaştığı için ekonomik olarak zayıflamış bir halde. Esad’ın bu iki önemli müttefikinin desteğinden mahrum kalması, muhaliflerin bugün gerçekleştirdiği saldırıların en büyük nedeni olarak görülüyor.