Cumhuriyetin Ekonomik Kriz Tarihi

1929 yılında başlayan ve 1930’lu yıllarda etkisini gösteren Büyük Buhran, özellikle Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Avrupa’yı etkiledi. ABD borsasının çökmesiyle başlayan buhran, dünya genelinde büyük ekonomik yıkımlara neden oldu. Dünya ticaretinde düşüşlere yol açan kriz, özellikle tarıma dayalı ekonomilere sahip ülkeleri derinden etkiledi. Türkiye de bu krizden payını aldı ve ekonomisinde ciddi sarsıntılar yaşadı.

Büyük Buhran başladığında, henüz altı yaşında genç bir cumhuriyet olan Türkiye, ekonomik yapısını yeni inşa ediyordu. İhracatta önemli yer tutan tarım ürünlerinin küresel ekonomik bunalım nedeniyle hızla düşmesi, tarım sektörüne ciddi darbe vurarak çiftçilerin gelirlerinde büyük kayıplara yol açtı. Yakıt fiyatlarının yüksek, ürün fiyatlarının düşük olması nedeniyle çiftçiler makineli tarım yapamaz duruma geldi ve birçok çiftlik terk edildi. Buhran ithalatı da etkiledi. İthalatın düşmesiyle sanayi ve üretim alanlarında sıkıntılar yaşandı. Bu süreçte Türkiye, dış borç ödemelerini ertelemek ve ithalatı azaltmak zorunda kaldı. İthalatın finansmanı için borç bulmakta zorlanıldı ve dış ticaret açığı arttı.

Türkiye, Büyük Buhran’a karşı alınan önlemler kapsamında devletçi politikaları ön plana çıkararak ekonomiyi canlandırmak için devlet eliyle sanayi yatırımları yapmaya başladı. 1930’larda Sümerbank, Maden İşleri Bankası ve Etibank gibi kamu iktisadi teşebbüsleri kurarak sanayi altyapısını güçlendirmeye çalıştı. Ekonomik krizle mücadelede devletin aktif rol oynadığı bu dönemde, Türkiye’de ağır sanayi üretimi arttı, ithalat oranı düştü ve dış borç dengesi olumlu yönde gelişti.

1950 yılında Demokrat Parti’nin göreve başlamasıyla liberal ekonomi politikaları hız kazandı. Özel sektöre yönelik teşvikler ve kredi imkanları sayesinde hızlı bir büyüme yaşandı. Ancak bu hızlı büyüme ve yatırımlar için yapılan harcamalar, dış borçların hızla artmasına yol açtı. Özel sektör yatırımlarıyla ithalata olan talep arttıkça, dış ticaret açığı büyüdü ve döviz rezervleri eridi.

Enflasyonun yükselişe geçtiği Türkiye’de, hızlı büyüme politikasının sürdürülemez olduğu anlaşıldı. Bunun üzerine Menderes hükümeti, ihracatı teşvik etmek ve döviz girişi sağlamak amacıyla Cumhuriyet tarihindeki ikinci devalüasyonu gerçekleştirdi. 4 Ağustos 1958 tarihinde “İktisadi İstikrar Tedbirleri” uygulandı ve Türk lirası büyük oranda değer kaybetti. Bu devalüasyonla birlikte, Türk lirasının bir Amerikan doları karşısındaki değeri 2,8 liradan 9 liraya düştü.

1979 yılında İran’da Şah Muhammed Rıza Pehlevi’nin devrilmesiyle Ayetullah Humeyni yönetimindeki İran İslam Cumhuriyeti kuruldu. İran’daki devrim, kısa sürede dünyada yeni bir petrol krizine yol açtı. Hem İran’da petrol üretiminin devrimden sonra azalması hem de 1980 yılında başlayan İran-Irak Savaşı, dünya genelinde ikinci petrol krizinin yaşanmasına neden oldu. OPEC’in petrol fiyatlarını iki katına çıkarmasıyla, 1974’teki krizin yaraları henüz tam olarak sarılamamışken, yeni bir kriz ortaya çıktı.

1974 krizinden sonra ekonomik durgunluğunu aşamayan Türkiye, ikinci petrol krizinden de doğrudan etkilendi. İkinci petrol krizinin etkisiyle petrol fiyatları iki kat artarken, kriz sonrası işsizlik yüzde 20’lere, enflasyon ise yüzde 65’lere çıktı. Buna önlem olarak 24 Ocak Kararları yürürlüğe kondu ve devalüasyon uygulaması yinelendi. Ayrıca sabit kur politikası terk edilerek kontrollü dalgalı kur rejimine geçildi ve yabancı sermaye girişine yönelik teşvik çalışmaları başlatıldı.

2001 ekonomik krizi, Türkiye Cumhuriyeti tarihinin en büyük mali krizlerinden biri olarak kabul ediliyor. 1994’te yaşanan ekonomik krizin ardından kısmi düzelmeler görülse de kalıcı reformların gerçekleştirilememesi kamu borçlarının yeniden artmasına neden oldu. 1999 yılında gerçekleşen Marmara Depremi de bütçeye ciddi etkide bulundu ve ekonomik sıkıntılar daha da belirgin hale geldi. Enflasyonun yüksek seviyelerde seyrettiği dönemde bankacılık sektöründeki yapısal zayıflıklar, Kasım 2000’de yaşanan likidite sıkışıklığıyla iyice açığa çıktı. Ekonomik kriz beklentisinin yoğunlaştığı süreçte siyasi gerginlikler de krizin fitilini ateşledi.

19 Şubat 2001’de dönemin Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer ile Başbakan Bülent Ecevit arasında Milli Güvenlik Kurulu’nda sert bir tartışma yaşandı. Sezer’in Ecevit’e anayasa kitapçığı fırlattığı bu olay, zaten kırılgan olan piyasalarda büyük bir panik yarattı ve Türk lirası üzerinde büyük bir spekülasyon başladı. Aynı gün İstanbul Borsası yüzde 14, ertesi gün yüzde 18 değer kaybetti. Gecelik faizler yüzde 760’a, Hazine borçlanma faizi yüzde 144’e kadar yükseldi. MGK toplantısından iki gün sonra sabit kur rejiminden dalgalı kur rejimine geçildi. 680.000 lira seviyesinde olan Amerikan doları kısa süre içinde 1.200.000 liraya ulaştı. Bankacılık sektörü ciddi bir kriz içine girdi; bazı bankalar iflas etti ve mevduat sahipleri paralarını çekmek için bankalara akın etti.

2001 kriziyle Türkiye’de geniş çaplı bir daralma yaşandı. Birçok işletme iflas etti, işsizlik oranı hızla arttı. Bu süreçte, o dönemde Dünya Bankası Başkan Yardımcılığı görevini yürüten Kemal Derviş, Türkiye’ye davet edildi ve ekonomiden sorumlu devlet bakanlığına atandı. IMF (Uluslararası Para Fonu) ile yeni bir stand-by anlaşması imzalandı ve Türkiye kapsamlı bir ekonomik reform programı uygulamaya başladı. Bu reformlar, bankacılık sisteminin yeniden yapılandırılması, kamu maliyesinin disiplin altına alınması ve enflasyonun kontrol altına alınması gibi temel önlemleri içeriyordu. 3 Kasım 2002’de Türkiye genelinde erken seçim yapıldı ve Adalet ve Kalkınma Partisi (AK Parti) tek başına iktidar olarak sandıktan çıktı.

Türkiye’de 2018 yılında başlayan ekonomik kriz, 2024’ün üçte ikisi geride kalmışken hala devam ediyor. Özellikle 2016 yılındaki darbe girişiminden bu yana yaşanan siyasi belirsizlikler, ekonomide ciddi güven kaybına yol açtı. 2018 yılında Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine geçilmesi ve ABD ile yaşanan diplomatik gerginlikler, döviz kurlarında ani artışlara neden oldu. Türk lirası hızla değer kaybederken, ülkede enflasyon ve faiz oranları yükseldi. 2018 yılından bu yana toplamda altı farklı kişi Merkez Bankası Başkanı olarak, beş farklı kişi de Maliye Bakanı olarak görev yaptı.

2018 yılının Haziran ayı milat alındığında ABD doları 4,6 liradan 33 liraya yükseldi. Aynı süreçte politika faizi yüzde 17,75’ten Mayıs 2023’te yüzde 8,5’e kadar düşürüldü ve Temmuz 2024 itibarıyla yüzde 50’de bulunuyor. Bu altı yıllık dönemde gram altın fiyatındaki artış da dikkat çekici. Haziran 2018’de 191 lira olan gram altının fiyatı, 2024 Temmuz itibarıyla 2.592 lira oldu.