Sandıkta Anayasa: Türkiye’de Referandumlar

27 Mayıs 1960 darbesi Demokrat Parti iktidarını sona erdirdiğinde Türkiye’de demokratik kurumların yeniden inşası gündeme geldi. Türk Silahlı Kuvvetleri mensuplarından oluşan 38 üyeli Milli Birlik Komitesi, yeni bir anayasanın hazırlanmasını darbenin temel meşruiyet dayanağı haline getirdi. İstanbul ve Ankara üniversitelerinden akademisyenler öncülüğünde hazırlanan taslak, yasama ve yürütme güçlerini dengeleyen, temel hak ve özgürlüklere geniş yer veren bir anayasa hedefiyle şekillendi.

Bu doğrultuda 9 Temmuz 1961’de yapılan Türkiye’nin ilk referandumunda, %80,6 katılım oranıyla halkın %61,7’si yeni anayasaya “Evet” dedi. Ancak beklenen onayın daha yüksek çıkmaması, toplumun önemli bir kısmının darbe yönetimine mesafeli olduğunun göstergesiydi. Yeni anayasa, özgürlükçü hükümlerine rağmen askerin vesayetini de kurumsallaştırarak sonraki yıllarda siyasi gerilimlere zemin hazırladı.

12 Eylül askeri rejimiyle birlikte Bülent Ecevit, Süleyman Demirel, Necmettin Erbakan ve Alparslan Türkeş gibi politikacılara siyaset yasağı getirilmişti. 1980’lerin ortasında cunta yönetiminin siyaseti kısmi serbestleştirmesiyle Turgut Özal’ın Anavatan Partisi iktidar kurmuştu. Ancak muhalefetten ve kamuoyundan siyasi yasağı olan politikacıların siyasete dönmesi talep ediliyordu.

6 Eylül 1987’de seçmenlerin %93,6’sının oy kullandığı referandumda, siyaset yasağının kaldırılması sadece %50,16 ile kabul edildi. Sonuçlar, bu dönemde vatandaşların siyasetçilere duyduğu güven seviyesi ile de ilişkilendirildi. Yaklaşık 75 bin oy farkıyla çıkan bu sonuç, siyasi yasağı bulunan politikacıların 12 Eylül sonrası siyasi alana katılmasını sağlayarak siyasetin yeniden şekillenmesinin önünü açtı.

1982 Anayasası’nın öngördüğü haliyle Cumhurbaşkanı 2007 yılına kadar TBMM’de seçiliyordu. Dönemin Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer’in görev süresinin bitiminde Meclis’te yaşanan Cumhurbaşkanlığı seçimi büyük bir siyasi krize dönüştü. AK Parti iktidarı Abdullah Gül’ü aday gösterdi, ancak CHP seçimlerin ilk turunda toplantı yeter sayısının en az 367 olması gerektiğini öne sürdü. Anayasa Mahkemesi bu görüşü onaylayınca Meclis oylamaları geçersiz sayıldı ve Cumhurbaşkanlığı seçimi tamamen kilitlendi. Siyaset, bir yanda iktidar ile muhalefetin keskin restleşmesi, diğer yanda Meclis-yargı gerilimiyle çıkmaza girdi.

Bu tablo karşısında AK Parti, çözüm olarak Cumhurbaşkanı’nın halk tarafından seçilmesini öngören anayasa değişikliğini gündeme getirdi. Muhalefet bunu “iktidarın yetkilerini genişletme hamlesi” olarak değerlendirirken, iktidar “halkın doğrudan seçmesi en meşru yoldur” tezini savundu. 21 Ekim 2007’de sandığa gidildi ve kayıtlı seçmenin %67,5’inin oy kullandığı referandumda halk %68,9 oranında halkoylaması önerisine “Evet” dedi. Böylece Cumhurbaşkanlığı makamı doğrudan halk iradesine dayandırıldı ve 2014’te Recep Tayyip Erdoğan’ın Türkiye’nin ilk halkoyuyla seçilen Cumhurbaşkanı olmasının önü açıldı.

15 Temmuz 2016’da Fetullahçı Terör Örgütü’nün (FETÖ) darbe girişiminin ardından yürütme yetkilerinin güçlendirilmesi, siyasetin ana gündemlerinden biri haline geldi. AK Parti ve MHP’nin ortak çalışmasıyla hazırlanan anayasa paketi, parlamenter sistemin kaldırılarak Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’ne geçilmesini öngörüyordu. İktidar bu düzenlemeyi hızlı karar alma ve istikrar arayışıyla gerekçelendirirken, muhalefet kuvvetler ayrılığının zayıflayacağı ve tek adam rejimi endişesini öne çıkardı.

16 Nisan 2017’de yapılan ve seçmenlerin %85,4’ünün oy kullandığı referandumda, sonuç %51,4 ile “Evet” yönünde oldu. Yüksek Seçim Kurulu’nun mühürsüz oylarla ilgili kararı tartışma yaratsa da referandum Türkiye’nin yönetim sisteminde köklü bir dönüşümün başlangıcı olarak tarihe geçti.