Listede Osmanlı Padişahlarının Annelerinin Kökeniyle İlgili Bilgiler Doğru mu?

Osmanlı padişahlarının annelerinin kökeni, uzun süredir televizyon tartışmalarının ve sosyal medyanın popüler başlıklarından biri. Konu, çevrimiçi mecralarda adeta bir çatışma hattına dönüşmüş durumda: Bir yanda milliyetçi-dini bir söylemle Osmanlı nostaljisi yapan gruplar, öte yanda onlara karşı duranlar. İkinci kesim, birkaç çarpıcı görsel eşliğinde “padişah annesi Rum’du, Sırptı…” gibi iddialar paylaşarak rakip anlatıyı ters köşeye düşürmeye çalışıyor. Algoritmaların kimlik temalı içerikleri öne çıkarması da bu paylaşımların kısa sürede viral olmasını sağlıyor.

Padişah annelerinin kimliğine dair kesin kanıtlara ulaşmak zor, çünkü Osmanlı kronikleri hanedanın meşruiyetini baba soyu üzerinden kurar ve valide sultanların doğum adıyla etnik kökenini çoğu zaman anmaz. Harem gizliliği, cariyelerin İslâm’a geçişte yeni isimler alması, dağınık arşivler ve kayıp vakfiye-tahrir defterleri bu boşluğu iyice büyütür. “Mahpeyker”, “Hürrem”, “Kösem” gibi adlar kaynaklarda görünse de nereli oldukları belirtilmez. Aşıkpaşazade gibi erken yazarlar dahi bu konuda suskundur. Sonuçta modern tarihçiler, net listeler çıkarmak yerine “muhtemelen Karadeniz, Balkan ya da Kafkas kökenli cariyeler” demekle yetinir. Araya farklı ülkelerin milliyetçi yorumları ve diplomat raporlarındaki dedikodular da girince tablo daha da bulanıklaşır. Kısacası, belge yetersizliği, kasıtlı anonimleştirme ve ideolojik katmanlar nedeniyle padişah annelerinin kökenini tartışırken daima bir ihtiyat payı bırakmak gerekir.

Paylaşımda, 24 Osmanlı padişahının annelerine ait olduğu öne sürülen isimler ve milliyetler sıralanıyor, ancak tek bir kaynak bile gösterilmiyor. Yukarıda değindiğimiz belge eksikliği ve yorum karmaşası nedeniyle bu konuda kesin bir hüküm vermek imkânsız; bu yüzden iddiayı “kısmen yanlış” olarak değerlendiriyoruz. Listede yer alan isimler, padişah annelerinin kökenine dair öne sürülen pek çok teoriden yalnızca biri.

Paylaşımda adı geçen padişahların annelerinin kökeniyle ilgili belli başlı teoriler ise şu şekilde:

Yıldırım Bayezid → Yıldırım Bayezid’in annesi Gülçiçek Hatun. Necdet Sakaoğlu’nun Bu Mülkün Sultanları: 36 Osmanlı Padişahı adlı kitabında (s. 56)  Gülçiçek Hatun’un Rum kökenli olduğuna dair bir not bulunuyor. Ancak doğum adının ne olduğu belirtilmemiş. Osmanlı tarihçisi Lowry de Gülçiçek Hatun’un Rum kökenli olduğundan bahsetmiş. 

Fatih Sultan Mehmet → Fatih Sultan Mehmet’in annesi Hüma Hatun. Sakaoğlu’nun eserinde (s. 56) Hüma Hatun’un kökeni konusunda yalnızca “Hristiyan asıllı bir cariye olabilir” notu düşülmüş. İnternette yapılan taramada bu belirsizlikten yola çıkarak “Fransız ya da Balkan kökenli olabilir” şeklinde farklı varsayımlara da rastlanıyor. Tarihçi İlber Ortaylı Hüma Hatun’un Türk kökenli olduğu fikrinde. Tarihçi Erhan Afyoncu da Fatih’in annesinin Hristiyan olduğu iddiasını reddediyor ve söylentinin, Fatih’in üvey annesi Mara Branković’e yazdığı mektupta “anne” hitabını kullanmasından kaynaklandığını açıklamış. 

Kanuni Sultan Süleyman → Kanuni Sultan Süleyman’ın annesi Ayşe Hafsa Sultan. Halil İnalcık ile Cemal Kafadar’ın ortak çalışmasında (s. 17) Ayşe Hafsa Sultan’ın Tatar kökenli olduğu belirtiliyor. Benzer şekilde Sakaoğlu da (s. 142) “Tatar asıllı ya da cariye kökenli” notu düşmüş. 

II. Selim → II. Selim’in annesi Hürrem Sultan. Türkiye Diyanet Vakfı (TDV) İslâm Ansiklopedisi’nin 18. cildinde (s. 498) padişahın annesinin, Batı kaynaklarında Rokselana/Aleksandra biçiminde geçen, saraya geldikten sonra adı Hürrem Sultan olarak adı değiştirilen bir cariye olduğu anlatılıyor. Bu kaynağa göre Hürrem Sultan Ukrayna sınırları içindeki Rogatin kasabasında, dönemin Lehistan hâkimiyeti altındaki fakir bir papazın kızı olarak doğmuş. Sakaoğlu’na (s. 164) göre Hürrem Sultan Slav kökenli fakat bazı rivayetlerde İtalyan ya da Fransız asıllı olabileceği de ileri sürülüyor.

III. Murat → III. Murad’ın annesi Nurbanu Sultan. Sakaoğlu (s. 178) padişahın annesinin kökenini “Yahudi ya da İtalyan asıllı olabilecek cariye Nurbanu Sultan” şeklinde kaydetmiş. TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 33. cildinde (s. 250) ise Nurbanu Sultan’ın asıl adının Cecilia olduğu, 1520-25’te Paros (o dönem Venedik yönetiminde) doğduğu, Venier-Baffo ailesine mensupken 1537’de Barbaros Hayreddin Paşa’nın seferinde esir alınıp saraya getirildiği anlatılıyor. Nurbanu Sultan’ın Yahudi olabileceği teorisi ise erken dönem tarihçilerden Ahmet Refik tarafından öne sürülmüş. 

III. Mehmed → III. Mehmed’in annesi Safiye Sultan. TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 35. cildinde (s. 472) Safiye Sultan’ın kökeni konusunda net bilgi bulunmuyor. Farklı kaynaklar Safiye Sultan’ı ya Arnavut—Dukakin’deki Rezi köyünde doğmuş—ya da 1573-78’de İstanbul’da bulunan gezgin Stephan Gerlach’ın ifadesiyle Boşnak sayıyor. Sakaoğlu (s. 200) ise Safiye Sultan’ın Venedikli olabileceğini not düşmüş.

I. Ahmet → I. Ahmed’in annesi Handan Sultan. Sakaoğlu’nun eserinde (s. 220) Handan Sultan’ın etnik kökeniyle ilgili kesin bir bilgi verilmemiş. Venedikli bir elçinin kayıtlarına göre ise Handan Sultan Boşnak kökenli. 

IV. Murat → IV. Murad’ın annesi Kösem Sultan. Sakaoğlu (s. 260) Kösem Sultan’ın “Rum bir papazın kızı” olduğunu, asıl adının ise rivayetlere göre Anastasya veya Anastasia olabileceğini belirtmiş. TDV İslâm Ansiklopedisi (cilt 26, s. 272) de Kösem’in geliş tarihinin belirsiz kaldığını, ancak Rum papaz kızı olduğu ve muhtemelen Bosna üzerinden saraya getirildiği görüşünü aktarmış. 

IV. Mehmed → IV. Mehmed’in annesi Hatice Turhan Sultan.  Sakaoğlu (s. 298) Hatice Turhan Sultan’ın büyük olasılıkla Rus kökenli olduğunu ve Tatar akınında esir alındıktan sonra saraya getirildiğini belirtmiş. TDV  İslâm Ansiklopedisi (cilt 41, s. 422) de aynı bilgiyi paylaşmış.

II. Süleyman → II. Süleyman’ın annesi Saliha Dilaşub Sultan. Sakaoğlu (s. 319) ve Uluçay’a (s. 96) göre  Saliha Dilaşub Sultan’ın etnik kökenine dair bir bilgi bulunmuyor. 

II. Ahmed → II. Ahmed’in annesi Hadice Muazzez Sultan. Sakaoğlu’nun eserinde (s. 331) Hadice Muazzez Sultan’ın kökenine dair bilgi verilmemiş. Diğer kaynaklarda da kökenle ilgili bir bilgiye ulaşılamıyor. 

II. Mustafa → II. Mustafa’nın annesi Rabia Gülnüş Sultan. Sakaoğlu’nun eserinde (s. 338) Rabia Gülnüş Sultan’ın Girit’in Resmo kentine yerleşmiş Venedikli Verzizi ailesinden geldiği belirtilmiş. TDV İslâm Ansiklopedisi (cilt 14, s. 248) de bu bilgiyi tekrarlıyor. Diğer kaynaklar da padişahın annesinin Girit’te doğduğu konusunda hemfikir. Fakat Gülnüş Sultan’ın Rum olduğu görüşü daha yaygın kabul görüyor. 

I. Mahmut → I. Mahmud’un annesi Saliha Sultan. Sakaoğlu’nun eserinde (s. 366) Saliha Sultan’ın cariye kökenli olduğu kaydedilmiş fakat milliyeti belirtilmemiş.  TDV İslâm Ansiklopedisi (cilt 36, s. 44) ise Saliha Sultan’ın Rum asıllı olabileceği ihtimalini dile getirmiş.

II. Osman → II. Osman’ın annesi Mahfiruz Sultan. Sakaoğlu’nun eserinde (s. 244) Mahfiruz Sultan’ın gerçek ismi ve milliyetiyle ilgili bir bilgi bulunmuyor. Daha önce Rum olabileceğine dair iddialar da çürütülmüş. 

III. Mustafa → III. Mustafa’nın annesi Mihrişah Sultan. Sakaoğlu’nun eserinde (s. 398) Mihrişah Sultan’ın milliyeti hakkında bilgi verilmemiş. Diğer kaynaklarda da köken bilgisine rastlanmıyor.

I. Abdülhamid → I. Abdülhamid’in annesi Rabia Şermin Sultan. Sakaoğlu ve Uluçay’a göre Rabia Şermin Sultan’ın milliyeti bilinmiyor. 

III. Selim → III. Selim’in annesi Mihrişah Valide Sultan. Sakaoğlu’nun eserinde Mihrişah Valide Sultan’ın etnik kökeni konusunda bilgi bulunmuyor. Diğer kaynaklarda Gürcistan’da doğduğu ve Gürcü asıllı olduğu kabul ediliyor. 

IV. Mustafa → IV. Mustafa’nın annesi Ayşe Sineperver Sultan. Sakaoğlu’nun eserinde Ayşe Sineperver Sultan’ın etnik kökeni ile ilgili bilgi bulunmuyor. Farklı kaynaklarda Gürcü ya da Çerkez kökenli olabileceği belirtilmiş. 

II. Mahmut →  II. Mahmut’un annesi Nakşidil Sultan. Sakaoğlu’nun eserinde Nakşidil Sultan’ın kökeninin Fransız olduğu ifade edilmiş. Nakşidil Sultan hayatı dizilere ve popüler kitaplara da konu olmuş bir kişi ve bu şöhretinin arkasında onun Fransız kraliyet ailesine mensup Aimée du Buc de Rivery olduğu bilgisi yatıyor. Fakat TDV İslâm Ansiklopedisi’ne göre yeni bulunan belgeler ışığında Nakşidil Sultan’ın büyük olasılıkla Kafkas kökenli bir cariye olduğu belirtilmiş. 

I. Abdülmecit → I. Abdülmecit’in annesi Bezmialem Kadınefendi. Sakaoğlu’na göre Bezmialem Kadınefendi Gürcü ya da Çerkes asıllı. TDV İslâm Ansiklopedisi’ne göre ise padişahın annesinin Gürcü asıllı olduğu belirtilmiş. 

Abdülaziz → Abdülaziz’in annesi Pertevniyal Sultan. Sakaoğlu’na göre Pertevniyal Sultan Kafkasyalı Şapsıh Çerkes kabilesinden. TDV İslâm Ansiklopedisi de padişahın annesinin Çerkez asıllı olduğu tahmin edildiğini belirtmiş. Akyıldız’ın makalesinde Pertevniyal Sultan’ın Kürt veya Roman asıllı olduğuna dair iddiaların da olduğunu fakat Çerkez olma ihtimalinin daha yüksek olduğu ifade edilmiş. 

V. Murat → V. Murat’ın annesi Şevkefza Sultan. Sakaoğlu’na göre Şevkefza Sultan Çerkez asıllı. Diğer kaynaklar da bu yorumu takip ediyor. 

II. Abdülhamit → II. Abdülhamit’in annesi Tirimüjgan Kadın. Sakaoğlu’na göre Tirimüjgan Sultan Çerkez asıllı. Bu teori için bir diğer kaynak da II. Abdülhamit’in kızı olan Ayşe Osmanoğlu’nun yazdığı hatırat. Eserin 13. sayfasında II. Abdülhamit’in annesinin kökeninin Çerkez olduğuna dair bir ifadesi aktarılmış. Tirimüjgan Sultan’ın Ermeni olduğuna dair iddiaların o dönem Abdülhamit’in muhalifleri tarafından dolaşıma sokulduğu belirtiliyor. 

Vahdettin → Vahdettin’in annesi Gülistü Kadın. Sakaoğlu’na göre Gülistü Kadın Çerkez asıllı. Diğer kaynaklar da padişahın annesinin soylu bir Abhaz hanedanından geldiğini belirtiyor. 

Sonuç olarak, paylaşımdaki listede yer alan padişahların annelerine dair köken bilgileri farklı teorilere dayansa da, çoğu durumda spekülatif yorumlara ağırlık verildiği görülüyor. Pek çok padişahın annesiyle ilgili genel kabul görmüş bilgilere yer verilmek yerine, tarihsel temeli zayıf ya da tartışmalı iddialar öne çıkarılmış. Ayrıca, bazı annelerin kökeniyle ilgili daha yeni belgelere dayanan ve araştırmalarla desteklenen bilgiler ise listede yer almamış.