1 Mayıs: Türkiye'de İşçi Olmak

Sanayi Devrimi ile birlikte 19. yüzyılda ortaya çıkan işçi sınıfının ağır çalışma koşullarına karşı verdiği hak mücadelesinin en önemli sembollerinden biri 1 Mayıs. İşçi sınıfı tarafından dünya çapında mücadele ve dayanışma günü olarak kutlanan 1 Mayıs’a yaklaşırken, Doğruluk Payı olarak Türkiye’de işçilerin mevcut durumuna ışık tutacak verileri derledik.

TÜİK’in açıkladığı verilere göre Mart 2025’te işsizlik oranı %7,9 olarak gerçekleşti. Bu oran 2013 Haziran'dan bu yana ölçülen en düşük ikinci değer.  Ancak işsizlik oranı, çalışma hayatının sadece bir boyutunu gösteriyor. Bu oran, son dört hafta içinde aktif şekilde iş arama kanallarından birine başvurmuş ve çalışmaya hemen başlayabilecek durumda olan kişileri kapsıyor. Oysa iş gücü piyasasındaki gerçek durumu daha doğru yansıtabilmek için, potansiyel iş gücü (aktif olarak iş aramayan ama çalışmaya hazır olanlar ile aktif iş arayan ancak hemen çalışamayacak durumda olanlar) ve zamana bağlı eksik istihdamda olanlar (haftada 40 saatten az çalışan ve daha fazla çalışmak isteyenler) da dikkate alınmalı. Bu grupların da dahil edildiği göstergeye atıl işgücü oranı deniyor ve işgücü piyasasındaki gerçek boşlukları daha kapsamlı şekilde ortaya koyuyor.

Atıl işgücü oranındaki eğilim ise işsizlik oranından çok farklı bir tablo ortaya koyuyor. Mart 2025 döneminde atıl işgücü oranı %29,3 olarak hesaplandı. Bu oran, TÜİK’in atıl işgücü verilerini açıklamaya başladığı Ocak 2014’ten bu yana kaydedilen en yüksek dördüncü seviye oldu. Özellikle kadınlar için durum daha çarpıcı: Kadınlarda atıl işgücü oranı Mart 2025’te %38,8’e yükselerek tarihsel olarak ölçülen en yüksek seviyeye ulaştı.

Çalışma yaşamında güvencesizlik, geçici, düzensiz, kuralsız ve esnek koşullarda çalışmayı ifade ediyor. 1980 sonrası dönemde ekonomi politikalarına hâkim olan neoliberal yaklaşım, bu güvencesiz çalışma biçimlerinin giderek yaygınlaşmasına neden oldu. Türkiye ise çalışma yaşamında güvencesizliğin en yaygın olduğu ülkelerden biri. Kayıt dışı istihdamın yüksek olması nedeniyle güvencesizliğin boyutunu ölçmek oldukça zor. Ancak Eurostat’ın sunduğu veriler, Türkiye’nin Avrupa ülkeleri arasındaki konumunu görmemiz açısından önemli. Eurostat, istihdam kalitesi başlığı altında yer alan “precarious employment” göstergesiyle, 3 aydan kısa süreli sözleşmeli çalışanların oranını temel alarak güvencesizliği ölçüyor.

Eurostat’ın 2023 verilerine göre, Türkiye’de toplam çalışan nüfusun %6,4’ü 3 aydan kısa süreli sözleşmelerle çalışıyor. Bu oran, güvencesiz istihdamın (precarious employment) bir göstergesi olarak kabul ediliyor. Türkiye, 2024 verisi bulunan ülkeler arasında güvencesiz çalışmanın en yaygın olduğu ülke konumunda. 

Uluslararası Sendikalar Konfederasyonu (ITUC), her yıl dünyada çalışma koşullarını değerlendirdiği “Küresel İşçi Hakları Endeksi”ni yayınlıyor. Endeks, işçi haklarının durumunu değerlendirerek ülkeleri altı farklı kademeye yerleştiriyor. Bu kademeler hukuk devletinin hiç olmadığı koşullardan ara ara işçi hakları ihlalerinin yapıldığı koşulara kadar geniş bir yelpazede oluşturulmuş. Endeksin 2024 raporunda Türkiye, 2023, 2022, 2021, 2020 ve 2019'da olduğu gibi işçi haklarının garanti altında olmadığı ülkeler arasında sayıldı. Bu değerlendirmeyle Türkiye işçi olmak için  Belarus ile birlikte Avrupa’nın en kötü iki ülkesinden biri durumunda. Raporda ayrıca Türkiye 2024’te işçi olmak için en kötü 10 ülke arasında gösterildi. Diğer ülkeler ise şunlar: Bangladeş, Belarus, Ekvador, Mısır, Eswatini, Guatemala, Myanmar, Filipinler ve Tunus. 

İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Meclisi'nin (İSİG Meclisi) açıkladığı verilere göre, 2024 yılında en az 1897 işçi, iş kazaları sonucu hayatını kaybetti. Kazaların iş kollarına göre dağılımına bakıldığında birinci sırayı "İnşaat, Yol" alırken,  ikinci sırada "Taşımacılık", üçüncü sırada ise "Tarım ve Orman" yer aldı. İş kazalarının nedenlerine göre dağılımına bakıldığında ise ilk sırada "trafik, servis kazası" yer alıyor. 2024 yılında trafik, servis  kazası nedeniyle toplamda en az 387 işçi hayatını kaybetti. İSİG'e göre toplam iş kazası kaynaklı ölümlerin nedenlerinin %20'sini oluşturan bu oranı %18'le "ezilme, göçük" ve %17'yle "yüksekten düşme" takip ediyor.

 TÜİK verilerine göre işgücü ödemelerinin Gayrisafi Katma Değer içindeki payı  2016’dan bu yana düşüyor. 2016’nın ilk çeyreğinde %40,5 olan pay 2024'ün son çeyreğinde  %35'e kadar geriledi. DİSK-AR’ın Asgari Ücret Araştırması 2025 raporuna göre Türkiye’de asgari ücretin civarında (yüzde 50 komşuluğunda) çalışanların oranı % 69,3. Rapora göre, 2005 yılında ortalama ücret asgari ücretin 2,1 katıyken, 2022 yılına gelindiğinde bu fark 1,7 katına geriledi.