Çin’de Sosyal Kredi Sistemi: Teknolojik Distopya mı, İdari Model mi?

İklim değişikliğine karşı alınacak önlemler, son yıllarda sadece çevre politikalarının değil, aynı zamanda komplo teorilerinin de odağında yer alıyor. “Karbon ayak izi bahanesiyle insanlar takip edilecek”, “uçak bileti almak bile puan sistemine bağlanacak” gibi iddialar giderek yaygınlaşıyor. Bu iddiaların temelinde çoğu zaman Çin’deki Sosyal Kredi Sistemi’ne atıf yapılıyor. Çin’de uygulanan Sosyal Kredi Sistemi’nin tüm davranışları merkezi bir algoritmayla puanlandığı, Türkiye’ye de benzer bir sistemin getirilmek istendiği şeklinde sunuluyor. Fakat bu benzetmeler, hem Çin'deki uygulamayı hem de iklim politikalarının sınırlarını yanlış aktarıyor.

Gerçekte ne Çin’de vatandaşların tamamını kapsayan tek bir puan sistemi var, ne de Türkiye'de çıkarılan ya da çıkarılması planlanan iklim yasaları bireylerin yaşam tarzını kontrol altına alacak bir yapıya sahip. Sosyal Kredi Sistemi, büyük ölçüde kurumlar ve mahkeme kararlarıyla sınırlı idari listelerden oluşan, parçalı bir sistem. İklim kanunu teklifi ise şirketlerin karbon salımını sınırlandırmaya yönelik ETS ve UTTS gibi ekonomik araçlar içeriyordu. Ancak bu iki konu, dijital denetimin sembolü hâline getirilerek kolayca iç içe geçiriliyor ve haklı çevre kaygıları, gerçeklikten kopuk distopik anlatılarla gölgeleniyor.

Çin’in sosyal kredi sistemi genellikle dijital gözetimle özdeşleştirilse de, aslında sistem farklı veri tabanlarının entegrasyonu ve belirli kara liste uygulamalarına dayanıyor. Komplo teorisyenleri, iklim politikalarına dair korkuları beslemek için sık sık Çin’in sosyal kredi sistemi örneğine atıf yapıyor. Peki Çin’de uygulanan bu sosyal kredi sistemi aslında nedir? 

Çin hükûmeti tarafından ilk olarak 2014 yılında ana hatları belirlenen Sosyal Kredi Sistemi; işletmelerin, bireylerin ve devlet kurumlarının “güvenilirlik” düzeyini izleyip değerlendirmeyi amaçlayan bir puanlama ve kara liste sistemi olarak işlev görüyor. Uygulama öncelikle şirketlere odaklanmış olup ulusal düzeyde ve yerel yönetimler düzeyinde pilot programlar şeklinde hayata geçirildi. Sistemin resmi hedefi, finansal ve sosyal alanda dürüstlüğü teşvik etmek, toplumda güveni tesis etmek ve gıda güvenliği ihlalleri ile mali dolandırıcılık gibi sorunların önüne geçmek. 

Basitçe ifade etmek gerekirse Çin Sosyal Kredi Sistemi, vatandaşların ve şirketlerin mevcut yasalara uyma durumlarını geniş çaplı bir veritabanı üzerinden takip etmeye çalışıyor. Çin hükümetinin resmi söylemi, Sosyal Kredi Sistemi’nin “dürüst olanın ödüllendirildiği, güvenilmez davrananın ise zorluklarla karşılaştığı” bir ortam yaratacağını vurguluyor. Nitekim sistemin mottosu, “güvenilir olanın Çin’de her yerde özgürce dolaşabilmesi, güvenilmez olanın ise bir adım bile atamaması” şeklinde. 

Gerçek uygulamada ise bu sistem, popüler anlatılardaki kadar tekilleşmiş veya her vatandaşı anbean izleyen gelişmiş bir yapay zekâ düzeni değil. Aksine, parçalı ve yerelleştirilmiş bir yapı söz konusu; farklı şehir ve kurumlarda çeşitli kriterlere göre işleyen alt sistemler mevcut ve bunların büyük bölümü şirketlerin yükümlülüklerine odaklanmış durumda. Örneğin ülke genelinde mahkeme kararlarını uygulamayan borçluların yer aldığı kara listeler bulunuyor ve yalnız bu listelerde bulunan bireyler uçak veya hızlı tren bileti alamamak gibi yaptırımlarla karşılaşabiliyor. Diğer taraftan, uluslararası medyada sıkça bahsedilenin aksine Çin’de herkese verilen tek bir “vatandaşlık puanı” bulunmuyor. 

Yale Üniversitesi’nden Çin uzmanı Jeremy Daum, sistemin teknolojiyle her adımı izleyen distopik bir mekanizma olmaktan ziyade “yasal ihlalleri kayda geçiren” bir idari sistem olduğunu vurguluyor. Yani sosyal kredi sistemi, daha çok mevcut kanunların uygulanmasını güçlendirmeyi hedefleyen bürokratik bir veri paylaşım ağı olarak çalışmakta.

Çin’in Sosyal Kredi Sistemi, amaç olarak toplumsal düzeni ve güveni geliştirmeyi hedeflese de uygulamanın niteliği konusunda ciddi tartışmalar mevcut. Destekleyenler sistemin dürüst davranışı ödüllendirip toplumsal normlara uyumu artıracağını savunsa da, karşı çıkanlar bunun vatandaşların yasal haklarını ihlal edebileceğini ve kapsamlı devlet gözetimi için bir araç haline gelebileceğini belirtiyor. Özellikle sistemin şeffaf olmaması ve hukuki güvencelerinin belirsizliği, keyfî uygulamalara yol açabileceği endişesini doğuruyor. Bir vatandaşın veya şirketin neden kara listeye alındığı veya nasıl çıkarılabileceği her zaman açıkça anlaşılmayabiliyor. 

Resmî açıklamalarda cezaların sadece kanunî ihlallere dayandığı söylense de, puanlama kriterlerinin şeffaflık eksikliği bir başka eleştiri konusu. Kişisel verilerin toplanması ve kullanılması konusunda yeterli denetim mekanizmalarının olmaması da verilerin kötüye kullanılabileceği kaygısını artırıyor. Sisteme karşı çıkanlar, bunun Çin’de bir “gözetim toplumu” oluşturmasından ve dijital otoriterliğe giden yolu açmasından endişe duyuyor. Nitekim bu sistem, dünyanın başka yerlerinde de dijital mahremiyet ve insan hakları bağlamında yakından izleniyor; pek çok kişi için Orwellvari bir geleceğin habercisi olabileceği düşünülüyor. 

Genel tabloya bakıldığında, iklim değişikliği başta olmak üzere çeşitli komplo teorilerinin Çin’deki sosyal kredi sistemiyle ilgili korkuları örnek göstererek insanların endişelerini körüklediği görülüyor. Bu konularda sağlıklı bir tartışma yürütebilmek için, komplo söylemleri yerine güvenilir bilgi kaynaklarına dayanmak ve hem çevre politikalarını hem de dijital yönetim uygulamalarını nesnel bir gözle değerlendirmek büyük önem taşıyor.