Osmanlı’da İlk Nüfus Sayımı II. Mahmut Döneminde mi Yapıldı? Sadece Erkekler ve Hayvanlar mı Sayıldı?

Bir Instagram hesabı tarafından 19 Ağustos 2021 tarihinde yapılan paylaşımda; Osmanlı’da ilk nüfus sayımının II. Mahmut döneminde yapıldığı ve bu sayımda yalnızca erkekler ve hayvanların sayıldığı iddia edildi. Gönderi 16 binden fazla görüntülenme ve 10 binden fazla beğeni almış.

Paylaşımda geçen metin şu şekilde:

Osmanlı’da erken dönemlerde tutulmuş nüfus kayıtları, günümüzde geçerli nüfus sayımı yöntem ve amaçlarına göre bir hayli farklıdır ve imparatorluk sınırlarında yaşamış nüfusun verisel tarihi, 15. yüzyılın başlarına, elimizde bulunan en eski tahrir defterine kadar geriye uzanabilir. Tahrir defterleri; İmparatorluğun hakimi olduğu toplumun en küçük birimi olarak kabul ettiği çift-hanelerin, yani çiftçilik ile uğraşan, ekonomisi ekip biçtiği toprağından aldığı verime dayanan hanelerin sayıldığı, hane yöneticisi kabul edilen erkeklerin ve hanenin kullanım hakkına sahip olduğu arazilerin kısaca niteliklerinin sunulduğu defterlerdir. İmparatorluk, yerinde sayım yapıp merkezde topladığı bu defterleri çoğunlukla yeni fethedilen topraklarda vergi, verimlilik ve askeri potansiyeli tespit etmek amaçlı tertip eder ve defterler yönetim gerekli bulduğu sürelerde yenilenir.

Tek tek kişiler yerine hanelerin sayılması ve hane yapılarının defterlerde kısaca açıklanması sebebiyle nüfusa dair bir veri kaynağı da oluşturan bu defterler; en basit anlamlarıyla çift-haneler üzerine kurulu tımar sistemi ekonomisini yürütebilmek için İmparatorluğun kaynaklarının tespitine ve kimden ne kadar vergi toplanacağını hesaplamaya yarayan imparatorluk kayıtlarıdır.

17. yüzyıl ortaları ve 18. yüzyıl, İmparatorluğun tımar sistemine dayalı geleneksel düzenini bırakarak iltizam sistemine geçtiği dönem olarak bilinir. Tahrir defterlerine dair bulguların azaldığı bu dönemden, bugün algıladığımız şekliyle modern sayılabilecek ilk nüfus sayımına ulaşmak için zamanı sarıp 19. yüzyıla, padişah II. Mahmut’un modernleşme girişimlerine ulaşmak gerekir. Osmanlı İmparatorluğu’nun ve dolayısıyla Türkiye’de çağdaşlaşma tarihinin kapıları da, genellikle bu padişahın reformlarıyla açılır.

17. yüzyıldan itibaren İmparatorluğun iç işleyişinde önemli bir değişimin yaşandığı tarihçilerin hemfikir olduğu bir konudur. Bu yüzyıldan itibaren yavaş yavaş yerel yönetimlerde kuvvetlenmeler ve “mültezim”lere dayalı iltizam sisteminin oluşumu takip edilebilir. İltizam, kabaca devlet gelirlerinin bir bölümünün belirli bir bedel karşılığında “mültezim” kişilere devredilerek toplanması olarak açıklanabilen vergi alımı yöntemidir. Bu yöntem ile, daha önce merkezi yönetimin üstlendiği vergi toplama görevi ve tahrir kayıtları yoluyla vergi tabanını tespit etme işi, yerel yönetimlerin işi haline gelir ve dolayısıyla tahrir defterleri artık düzenli tutulmaz ve kapsayıcılıklarını yitirirler.

Bu değişimden itibaren, merkezden yürütülen ve bazı bölgeler dışında imparatorluğu genel olarak kapsayan ilk nüfus sayımı 1830 yılında, Sultan II. Mahmut’un reform hareketlerinin bir parçası olarak gerçekleşir. Sayım 1831 yılında tamamlanır. 1831 sayımı, II. Mahmut’un devletin yeniden yapılanmasını kapsayan önemli ıslahat hareketlerinin bir parçası olarak kabul edilir. Sultan Mahmut, bu yenileşme girişimlerinin en önemli adımlarından biri olan Yeniçeri Ocağı’nı kaldırmak ile, demografi arşivimizde ilk modern nüfus sayımı olarak tanınacak olan 1831 nüfus sayımının da yolunu açar.

1826’da Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasından sonra yapılması gereken en acil reformlardan biri yeni bir ordunun kurulmasıydı. Dolayısıyla 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nın bitmesinden sonra yapılan 1831 nüfus sayımı eski tahrir defterleri gibi öncelikle arazi tespitine ve vergi alımına değil, daha çok İmparatorluğun askeri kaynaklarının tespitine yönelik bir içerik kazandı. 1831 nüfus yazımında müslüman erkeklerin çoğu bölgede “matluba muvafık” (askerlik hizmeti için istenen özelliklere sahip) ya da “matluba gayrı muvafık” (isteğe uygun değil) olarak ayrılmış olması; bazı yörelerde bunlara ek olarak “ihtiyar”, “sabi” (çocuk), “sakat” ya da “amelmande” (çalışamaz durumda) olarak detaylandırılmaları; bazen de “ter bıyıklı”, “bıyıklı”, “ak ve kır sakallı” başlıklarıyla ayrılmış olmaları sayımın amaçları arasında askeri ihtiyacın karşılanmasına dair kaygıların ağır bastığının göstergesi olarak kabul edilirler.

1831 nüfus sayımı, uzun bir aradan sonra merkezden yürütülen ilk tahrir olma özelliğini taşır. Bu sayım, 19. yüzyıl boyunca gitgide daha çağdaş karakterlere bürünecek olan nüfus sayımlarının öncüsü ve ilk kez tek tek kişilerin sayılmasıyla, modern anlamda ilk nüfus sayımı olarak kabul edilir. 1831 sayımından itibaren, tahrir geleneğinin nüfus sayımına evrimi, İmparatorluğun tebasına bakış açısında yaşanan değişimin nüfus yazımı amaçlarına ve yöntemlerine de yansımasıyla takip edilebilir. Bu özellikler sözü geçen sayımı, temelde eski tahrirlerden ayırmaktadır. Kayıtların orijinalini toparlayarak sayımdan bir yüzyıl sonra çağdaş Türkçe’ye kazandıran Enver Ziya Karal, 1831 nüfus sayımının eski yöntemlere göre taşıdığı farklara dayanarak çalışmasını “Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı” olarak isimlendirir. 1831 sayımı, taşıdığı yenilikçi nitelikler ile ve bir miktar da bu isimlendirmenin etkisiyle, Osmanlı’da modern anlamda ilk nüfus sayımı olarak kabul edilir ve Türkiye’nin nüfus tarihinde böyle tanınır.

Bir Instagram hesabı tarafından, Osmanlı’da ilk nüfus sayımının II. Mahmut döneminde yapıldığı ve bu sayımda sadece erkeklerin ve hayvanların sayıldığı iddia edilmişti. Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasından sonra yapılan 1831 sayımında; acil olarak yeni bir ordu kurmak ihtiyacını karşılamak için lazım olan askeri gücü karşılamak üzere erkek nüfus, bu potansiyeli karşılayıp karşılayamayacak olmalarına göre ayrılarak sayıldı ve kadınlar bu nüfus sayımında yer almadı. Kadınların sayılmadığı bilgisi ve nüfus sayımının II. Mahmut döneminde gerçekleştiği bilgisi doğru olsa da, hayvanların da sayıldığı iddiası doğru değil. Dolayısıyla iddia kısmen yanlış.