Fotoğraf II. Abdülhamit’in Sürgüne Yollanışını Kutlayanları mı Gösteriyor?

Haziran 2013’te Taksim Gezi Parkı’nda başlayarak ülke çapına yayılan Gezi Parkı protestoları ile ilgili dava, 25 Nisan 2022’de karara bağlandı. Kararlar, siyasetin gündemini tekrar Taksim’de yaşananlara, Gezi protestolarına çevirirken, dolaylı olarak Taksim Meydanı’nın Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinden itibaren üstlendiği, bir ‘gösteri alanı olmak’ mirası da tekrar tartışılıyor. 

Kararlara karşı verilen siyasi demeçler içinde Meral Akşener’in Abdülhamid’in tahttan indirilişinin yıl dönümü olan 27 Nisan’da gerçekleştirdiği konuşmasında, Jön Türk hareketinin sık kullandığı ‘istibdad’, ‘hürriyet’ ve ‘meşveret’ kavramlarını Gezi Protestoları kapsamında bir araya getirmesi, sosyal medyada karşıt gruplar arasında II. Meşrutiyet’in ilanı ve II. Abdülhamid’in iktidarının son buluşu ile ilgili birçok iddianın dolaşıma girmesine sebep oldu. Taksim Meydanı’nda II. Abdülhamid’in sürgün edilişinin ardından yapılan kutlamalarda çekildiği iddia edilen bir fotoğraf, sosyal medyada birçok kullanıcı ve gazeteci tarafından paylaşıldı.

II. Meşrutiyet 24 Temmuz 1908’de ilan edildiğinde, II. Abdülhamid tahtında kalmaya devam etti. Sultan’ın tahttan ayrılarak sürgün edilişi, Jön Türk hareketinin öncüsü olduğu bu yenilik ile Osmanlı İmparatorluğu’nda anayasal düzenin tekrar sağlanmasından yaklaşık bir sene sonra, 31 Mart ayaklanmalarının ardından gerçekleşti. 

II. Meşrutiyet’in ilanının nasıl bir yankı uyandırdığına dair araştırmalar, 33 yıl süren otoriter bir rejimin son buluşunu İstanbul’da hürriyetin ilanı kutlamalarının takip ettiğini ve uzun süren sansürün ardından ani bir basılı yayın patlaması yaşandığını gösteriyor. İmparatorluk’ta II. Meşrutiyet’in ilan edilmesinin anayasal düzen talebi ve milliyetçilik hareketlerinin yoğun bir şekilde yaşandığı Avrupa’da ve İmparatorluk'ta gördüğü ilgi, dönem yayınlarından takip edilebiliyor.

13 Nisan 1909’da başlayan, eski takvim ile 31 Mart’a denk gelen ayaklanmalar, Meşrutiyet’in varlığını tehlikeye sokmuş, olaylar Hareket Ordusu’nun müdahalesi ile bastırılarak son bulmuştu. II. Abdülhamid’in saltanatına son verilmesine, bu ayaklanmadan sonra karar verildi ve II. Abdülhamid 27 Nisan 1909’da tahttan indirilerek Selanik’e, Alatini Köşkü’ne gönderildi. Bu tarihten itibaren Meşrutiyet rejiminin de basın sansürüne başvurduğu, Balkan Savaşları’nın da tesiriyle yönetimin otoriterleştiği biliniyor. II. Abdülhamid, Balkan Savaşları’nın Selanik’i tehdit eder bir hale gelişiyle, Kasım 1912’de İstanbul’a dönerek son yıllarını geçireceği Beylerbeyi Sarayı’na yerleşti.

Tersine görsel arama motorları ile iddialarda yer alan fotoğrafın kaynağına ulaşmak mümkün. Bu yolla, iddiaların sosyal medyada uzun bir süredir dolaşımda olduğu ve Balkanlar meselesinin oldukça belirgin olduğu bir dönemde İngiltere’de yayın yapan The Graphic’in 18 Ekim 1908 sayısında, Balkanlar’ın son durumunu ele alan ‘The March of Events’ makalesinde iddialara konu olan fotoğrafı kullandığı ve fotoğrafın İstiklal Caddesi’nde elçilikler önünde düzenlenen bir gösteri esnasında çekilmiş olduğu bilgisine ulaşılabiliyor.

Söz konusu makalede, fotoğrafın kim tarafından çekildiğine dair bir bilgi yer almıyor. “Türkiye’nin Sorunlarının Aydınlık Yönü” başlıklı fotoğrafın açıklamasında kalabalığın Pera’da bulunduğu detayı yer alıyor. Fotoğrafın yayın tarihi, II. Abdülhamid tahttan indirilmeden önce çekilmiş olduğunu ortaya koyuyor.

İddialarda fotoğrafı çektiği iddia edilen Gertrude Bell (1868-1926), Oxford Üniversitesi Modern Tarih bölümünden mezun olduktan sonra seyahatlerine başlamış, 1897-1898 ve 1902-1903 yılları arasında iki defa dünya turuna çıkmış. Arkeoloji üzerine çalışan, Arabistan’a ve halkına ilgi duyan Bell’in, Arapça bildiği ve çalışmalarını özellikle bu coğrafya üzerinde yoğunlaştırdığı biliniyor. Mezopotamya üzerine birçok kitabı bulunan Gertrude Bell, bilgi ve birikimi dolayısıyla özellikle 1. Dünya Savaşı’nda İngiliz İstihbaratı’nın dikkatini çekmiş ve ilerleyen dönemlerinde Irak’ta önemli bir politik figür olmuştu.  

Gertrude Bell’in fotoğraf koleksiyonuna, New Castle Üniversitesi’ne bağışlanan Gertrude Bell arşivi ile açık kaynaklar üzerinden ulaşmak mümkün. Yıl ve bölgeye göre tasnif edilen koleksiyonda II. Abdülhamid’in tahttan indirilişine ve sonrasına ait G. Bell’in arşivinde bulunan bazı fotoğraflara rastlamak mümkün olsa da arşiv içinde yapılan bir tarama, fotoğrafın Gertrude Bell arşivinde yer almadığını gösteriyor. 

Benzer bir iddia daha önce Malumatfuruş tarafından da incelenmiş. 

Bir Twitter hesabı tarafından 27 Nisan 2022 tarihinde yapılan paylaşımda yer alan fotoğrafın II. Abdülhamid’in sürgün edilişinin ardından İstiklal Caddesi’nde yapılan kutlamaları gösterdiği ve Gertrude Bell tarafından çekildiği iddia edilmişti. Fotoğrafa dair yapılan bir arama, söz konusu fotoğrafın II. Abdülhamid sürgüne gönderilmeden önce, II. Meşrutiyet’in ilanının ardından düzenlenen gösterilere ait olduğunu gösteriyor. Açık kaynak olarak yararlanılabilen Gertrude Bell’in fotoğraf arşivi arasında yer almayan fotoğrafın Abdülhamid’in tahttan indirilerek İstanbul’dan uzaklaştırılmasından önce, The Graphic adlı yayının 17 Ekim 1908 tarihli sayısında kullanıldığı ve II. Meşrutiyet kutlamalarına ait olduğu bilgisine ulaşılabiliyor.