Türkiye’de Bağımlılıkla Mücadele: AMATEM ve ÇEMATEM

Bağımlılık, kişinin kullandığı bir madde, alkol, nesne veya yaptığı bir davranış üzerinde kontrolünü kaybetmesi olarak tanımlanıyor. Dünya Sağlık Örgütü bağımlılığı madde kullanımına ve bağımlılık davranışlarına bağlı bozukluklar psikoaktif maddelerin kullanımı veya belirli tekrarlayan ödüllendirici ve pekiştirici davranışların bir sonucu olarak gelişen zihinsel ve davranışsal bozukluklar olarak ifade ediliyor. Bağımlılık hem beyni hem de davranışları etkileyen bir hastalık olmasına karşın tedavi edilebilen bir hastalık. Bağımlılığın tütün, alkol, madde, teknoloji ve kumar bağımlılığı farklı türleri bulunuyor. Dünya Sağlık Örgütü’ne göre, alkol bağımlılığı, alkolün yinelenen bir şekilde veya sürekli kullanımından kaynaklanan kullanım bozukluğu olarak tanımlanıyor. DSÖ verilerine göre, yanlış şekilde yapılan alkol tüketiminin dünya çapında her yıl 3 milyon kişinin ölümüne neden oluyor. Madde bağımlılığı ise merkezi sinir sistemini etkileyerek beynin fonksiyonlarını değiştiren algıda, duyularda, davranışlarda, bilinçte ve ruh halinde değişikliklere neden olan kimyasal maddelerin kullanılmasıyla ortaya çıkan yaygın bir bağımlılık türü. 

Türkiye’de alkol ve uyuşturucu bağımlılığıyla mücadele konusunda ilk akla gelen kurumlar ise AMATEM ve ÇEMATEM.  Alkol ve Uyuşturucu Madde Bağımlıları Tedavi ve Araştırma Merkezi (AMATEM) alkol ve çeşitli madde bağımlılıklarına ilişkin tedavi sunuyor. Tedavinin ilk aşamasında alkol veya madde kullanımının kesilmesine bağlı olan yoksunluk bulguları ilaç ile tedavi ediliyor. Daha sonra ise alkol ya da maddeye tekrar başlanmaması için psikoterapi programı uygulanıyor. Ayaktan devam edilen tedaviler içinde psikoterapi programları bulunuyor. 18 yaş ve altı çocuklara ve ergenlere alkol ve madde kullanım bozukluğu olanların ayakta teşhis, tıbbi ve psiko-sosyal tedavi ile tıbbi rehabilitasyon hizmetini ise ayrı bir kurum olan Çocuk Alkol Madde Tedavi Merkezi (ÇEMATEM) veriyor.

Son yıllarda basına sıklıkla yansıyan haberlerde ise AMATEM ve ÇEMATEM sayısının yetersizliği yüksek sesle dile getiriliyor. AK Parti tarafından 2018 seçimlerinde de AMATEM sayısının 32’ye ÇEMATEM sayısının ise 11’e yükseltileceği vaat edilmişti. Vaat izlendiğinde ise resmi kaynaklardan farklı ve çatışan verilerin olduğu görülüyor. 

Sağlık Bakanlığı Sağlık Yatırımları Genel Müdürlüğü’nün 30 Mart 2022 tarihinde yayınladığı içerikte Türkiye’de kamu hastanelerinde 28 merkezde 732 yatak kapasitesi ile AMATEM’in hizmet verdiği beyan ediliyor. 

Fakat Sağlık Bakanlığı’nın 2022 için hazırladığı faaliyet raporunda merkez sayısının 115’e yükseldiği ve yatak sayılarının 1202 olduğu belirtilmiş. Aynı durum ÇEMATEM sayısı için de geçerli. Sağlık Bakanlığı’nın sayfasında merkez sayısı 7 olarak belirtilirken sayfanın yayın tarihinden 8 ay sonra yayınlanan faaliyet raporunda bu sayı 186 yatak kapasiteli 20 merkez olarak belirtilmiş. 

AMATEM ve ÇEMATEM sayılarını takip edebileceğimiz diğer bir kaynak ise her yıl yayınlanan Cumhurbaşkanlığı yıllık programları. 2018 yılının verilerinin bulunabileceği 2019 Yılı Cumhurbaşkanı Yıllık Programı’nda AMATEM sayısı 39, ÇEMATEM sayısı 8 olarak belirtilmiş. Yine bu kaynağa göre 2017 yılında  29 AMATEM ve 7 ÇEMATEM bulunuyordu. AK Parti beyannamesinde verilen vaatlerin bu sayılarla büyük ölçüde ölçüştüğü görülüyor. 

2023 Cumhurbaşkanlığı Yıllık Programı’nda son mevcut olan veri ise bu şekilde: 

“Bağımlılık Danışma, Arındırma ve Rehabilitasyon Merkezleri Hakkında Yönetmelik kapsamında AMATEM ve ÇEMATEM olarak bilinen merkezler sırasıyla erişkin arındırma merkezi ve çocuk-ergen arındırma merkezi olarak tanımlanmıştır. Sağlık Bakanlığına, üniversitelere ve özel sektöre ait 59’u yataklı (1.388 yatak kapasiteli) ve 77’si ayakta hizmet veren toplam 136 merkez bulunmaktadır.”

Bir önceki yıllık programda Ekim 2021 itibarıyla yataklı olarak hizmet veren 48 AMATEM ve 11 ÇEMATEM olduğu belirtilmiş. 9 ÇEMATEM ve 69 AMATEM’in ayaktan hizmet verdiği de eklenmiş. 

Sonuç olarak, devlet kurumlarının detay vermeden paylaştığı veriler bu vaatin izlenmesini zorlaştıran bir etken olarak ortaya çıkıyor. Bir kısım kaynaklar bu kurumların hizmet farklılıklarını dikkate almazken (ayaktan veya yataklı) diğerleri ise toplu veriler paylaşılarak vaadin takip edilmesini imkansız hale getiriyor. Yataklı AMATEM ve ÇEMATEM sayısı dikkate alındığında AK Parti tarafından 2018’de verilen vaadin 2022 itibarıyla yerine getirildiğini söylemek mümkün. Fakat 2022’de Sağlık Bakanı Fahrettin Koca tarafından soru önergesine verilen cevapta da merkez ve yatak kapasitesinin arttırılması gerekliliği zaruri.