2019 Şeffaf Bütçe Endeksi’nde Türkiye’nin Yeri

Şeffaf Bütçe Anketi (Open Budget Survey), International Budget Partnership (IBP) tarafından yürütülen, bütçe bilgilerine halkın erişimini, aynı zamanda kapsayıcı ve hesap verilebilir bütçe sistemlerinin benimsenmesini teşvik eden küresel bir araştırma. 2006’dan beri hazırlanan anket, araştırmaya dahil olan ülkelerde bulunan araştırmacılar tarafından cevaplanan 228 soruluk ankete dayanıyor. Araştırmacıların neredeyse tamamı, sivil toplum kuruluşlarından ve akademik kurumlardan seçiliyor. Her ülkenin tamamlanan taslak anketi aynı zamanda anonim bir bağımsız uzman ve - büyük çoğunluğunda- ülkedeki hükümetin bir temsilcisi tarafından da inceleniyor. Anketin Türkiye ayağının sivil toplum ortağı TESEV. Ankette sorulan soruların çeşitleri şu şekilde:

Puanlamaya dahil sorular: Bütçe bilgilerinin kamuya açık olup olmadığını değerlendiren 109 soru, halkın bütçe sürecine katılım fırsatlarını değerlendiren 18 soru, yasama organı ve yüksek denetim kurumlarının rolünü değerlendiren 18 soru.

Puanlamaya dahil olmayan sorular: Temel bütçe belgeleri ve kamu maliyesi yönetimi hakkında arka plan bilgisi toplanmasına yardımcı 83 soru. Ankete verilen cevaplar bütçe şeffaflığı puanı, kamu katılımı puanı ve gözetim puanı olmak üzere 3 farklı kategoride değerlendiriliyor. Şeffaf bütçe endeksi, bütçe şeffaflığı puanlarının sıralanması ile oluşturuluyor.

Şeffaf Bütçe Anketi’nin en önemli kalemi şeffaf bütçe puanı. Bu puan, bütçe yılı boyunca kamu kaynaklarının nasıl artırıldığına, planlandığına ve harcandığına dair eksiksiz bir görünüm sağlayan sekiz temel bütçe belgesinin kamuya açık olup olmadığını değerlendiriyor.

Şeffaf bütçe puanından alınan puanlar ışığında, Şeffaf Bütçe Endeksi hazırlanıyor. Şeffaf Bütçe Endeksi’nde 100 üzerinden 61 ve üzeri bir puan, ülkede bütçeyle ilgili kamusal tartışmaya zemin hazırlayacak yeterli materyal yayınlandığını ifade ediyor. 2019’da hazırlanan endekste yer alan 117 ülkenin %75’i, 61’in altında puan alarak, şeffaflık açısından yetersiz olarak değerlendirildi. Küresel ortalama ise yalnızca 45 puan oldu.

Türkiye ise 100 üzerinden 51 puan alarak, küresel ortalamanın üzerinde olmakla birlikte, şeffaflık açısından yetersiz olarak değerlendirilen ülkeler arasında yer aldı. Endekse göre bazı ülkelerin puan ve sıralamaları şu şekilde:

Şeffaf Bütçe Endeksi’nde yer alan ülke sayısı senelere göre değiştiğinden, Türkiye’nin sıralaması yerine 100 üzerinden aldığı puanı karşılaştırmak daha anlamlı. Türkiye’nin Şeffaf Bütçe Endeksi puanının son 5 yıl içindeki değişimine bakıldığında, 2015-2017 seneleri arasında yaşanan yükseliş dışında, düşüş trendi göze çarpıyor. Endeks puanında 2017 senesinden sonra 7 puan düşüş yaşanmış.

Türkiye’de bütçe belgelerine ulaşım ve bu belgelerin yayınlanma durumu da endekste özetlenmiş. Yıllık bütçenin kolay ve anlaşılabilir özeti olan "vatandaşın bütçe rehberinin" 2017’den itibaren yayınlanmakta olduğu görülüyor. Vatandaşın bütçe rehberi, söz konusu yılda yapılacak harcamalar ve bu harcamaların nasıl karşılanacağına dair temel bilgileri içeriyor.

Şeffaf bütçe endeksinde, bütçeye ilişkin çeşitli belgelerin içerikleri de değerlendirilmiş. Bu değerlendirme sonucu 100 üzerinden en düşük puanı, bütçe denetim raporu almış. Vatandaşın bütçe rehberi ve bütçe tasarısı da 60 puanın altında kalarak "yetersiz" olarak sınıflandırılmış. Şeffaf Bütçe Endeksi’nin "Öneriler" kısmında özellikle denetim raporu ve vatandaşın bütçe rehberinin kapsayıcılığının arttırılması önerilmiş.

Şeffaf Bütçe Endeksi, Şeffaf Bütçe Anketi’nin sadece bir bölümünü oluşturuyor. Ancak bütçe süreçlerine kapsayıcı biçimde kamu katılımı da bütçe şeffaflığıyla ilişkili olumlu sonuçların gerçekleştirilmesinde önemli rol oynuyor. Bu açıdan anket kapsamında bütçe sürecinin farklı aşamalarına katılım için halka sunulan fırsatlar da değerlendirilmiş. Ulaşılabilirlik, açıklık, kapsayıcılık, tamamlayıcılık gibi 18 eşit ağırlıklı gösterge kullanılarak araştırmaya dahil ülkeler bu konuda 100 üzerinden puanlandırılmış.

Raporda Türkiye, "Doğu Avrupa & Orta Asya" bölgesinde kabul edilip bu ülkeler ile karşılaştırılmış. Türkiye’nin karşılaştırıldığı ülkelere göre "bütçe süreçlerine kamu katılımı" puanı aşağıdaki tabloda görülebilir.

Türkiye gibi, "Bütçe Süreçlerine Kamu Katılımı" kategorisinde 0 puan alan 22 diğer ülke şu şekilde: Cezayir, Burkina Faso, Burundi, Çad, Çin, Komorlar, Ekvator Ginesi, Esvatini, Irak, Lübnan, Lesotho, Makedonya, Myanmar, Namibya, Nijer, Katar, São Tomé ve Príncipe, Suudi Arabistan, Senegal, Sudan, Venezuela, Yemen.

Raporda "Bütçe Süreçlerine Kamu Katılımı" kategorisinde Türkiye’nin daha kapsayıcı olabilmesi için öneriler de yer alıyor. Söz konusu öneriler, her ülke özelinde bütçe ve kamu maliyesinin işleyiş sistemi dikkate alınarak oluşturulmuş. Bu öneriler, aynı zamanda bu kategoride hangi göstergelerin dikkate alındığına da işaret ediyor.

Şeffaf Bütçe Anketi’nde göz önüne alınan diğer bir kategori ise "Bütçe Gözetim"’. Bu kategoride, yasama organlarının ve yüksek denetim kurumlarının bütçe sürecinde oynadıkları rol ve ne ölçüde gözetim sağladıkları inceleniyor. Bu organlar şeffaflığı artırabilir ve bütçelerin belirtilen hedefler doğrultusunda uygulanmasını sağlayabilir. Bu sistemin pratikte işlemesi için her iki kurumun da bağımsız olması ve hesap verebilirliği karşılıklı olarak güçlendirmesi gerekiyor. Ülkeler, yine 18 eşit göstergeye dayalı olarak, 0 ile 100 arasında bir ölçekte puanlanıyor. Bununla birlikte, 2019’da ankete katılan 117 ülkeden yalnızca 30'u hem yüksek denetim kurumlar hem de yasama denetimi için yeterli puana sahip.

Türkiye’de "yüksek denetim kurumu" olarak Sayıştay’ın dikkate alındığını belirtmek gerekiyor. Bununla birlikte "Yasama Gözetimi" kategorisinden 44, ‘’Denetim Gözetimi’’ kategorisinden ise 78 puan aldı. Yasama ve denetim göz önüne alınarak oluşturulan toplam gözetim puanı ise 56 olan Türkiye, bu kategoride ancak "sınırlı ölçüde" yeterli bulundu.

Arjantin 54, Şili 56, Dominik Cumhuriyeti 57, Guatemala 56, Macaristan 57, Hindistan 59, Japonya 59, Meksika 59, Nijerya 55, İspanya 59, Uganda 59.