Türkiye ve Dünya Ülkelerinin Pandemi Döneminde Mali Yardımları

Uluslararası Para Fonu (IMF), Haziran 2020’den bu yana pandemi süresince devletlerin Covid-19 maliye politikalarını, finansal desteklerini ve önlemlerini “Fiscal Monitor Database of Country Fiscal Measures in Response to the COVID-19 Pandemic” raporlarında açıklıyor. Devletlerin Ocak 2020’den raporun yayımlandığı aya kadar yaptığı finansal desteklere dair bilgilerin yer aldığı bu raporlar, şu ana kadar 2020 yılının haziran ve ekim aylarında, 2021 yılının ise ocak, nisan ve temmuz aylarında kamuoyuna sunuldu.

IMF bu raporlarda, devletlerin finansal desteklerini 3 farklı başlık altında inceliyor. Bunlardan ilki ve en önemlisi, ülkelerin finansal desteklerinin GSYH’ye göre oranlanıp dünya haritasında ülkelerin renklendirilerek kıyaslandığı “Above-the line measures” başlığı. Bu başlık devletlerin yapmış olduğu doğrudan, geri ödemesiz destekleri, vergilerde yapılan indirimleri, vazgeçilen gelirleri ve ayrıca sağlık alanında yapılan direkt harcamaları kapsıyor.

3 başlıktan bir diğeri “Below-the line measures”. Bu başlıkta sermaye ve kredi gibi kalemler bütçe dışı fonlar da dâhil olmak üzere sermaye takviyeleri, varlık alımları, krediler ve borcun nakli gibi faaliyetler yer alıyor. Rapordaki son başlık ise “Contingent liabilities” olarak adlandırılıyor. Koşullu yükümlülükler olarak tanımlanan bu başlıkta da kredi ve mevduatlar gibi teminatlar ile kamu şirketlerinin devlet adına yaptığı ticari olmayan faaliyetler ve yarı bütçesel faaliyetler bulunuyor.

IMF’nin devlet desteklerine dair bu verileri kümülatif olarak paylaştığı raporlar teker teker incelendiğinde, Türkiye’nin Ocak 2020’den Haziran 2021’e kadar geçen bir buçuk yılda sağlık sektöründeki doğrudan desteği, vergi indirimleri ve vazgeçilen gelirler (forgone revenue) dahilindeki vazgeçilen gelirleri ile beraber toplam desteği 2,7 milyar $. Bunun yanında “Above-the line measures” içindeki bu gelirlere bir de sağlık dışı katmanlar da eklendiğinde devletin yapmış olduğu doğrudan destek 19,4 milyar $’a ulaşıyor. Bu meblağ da Türkiye’nin 2020 milli gelirinin %2,7’sine tekabül ediyor.

Türkiye’nin sağlık sektöründeki mali yardımları içinde ilaç, aşı, tıbbi malzeme, koruyucu ekipman, sağlık çalışanları için performans ödemeleri gibi destekler yer alıyor. Sağlık harcamaları dışında yapılan finansal destek ve vazgeçilen gelirlerden bazıları da şöyle; işsizlik ödeneği, kısa çalışma ödeneği, nakdi yardım, sosyal destek programı, normalleşme desteği, esnaf desteği, KDV oranı düşürülmesi ve iş yeri kira stopajı düşürülmesi. Devletin ertelediği bazı gelir kalemleri ise 65 yaş üzeri kronik hastalığı olanlar için vergiler, konaklama vergisi ve bazı meslek sahipleri için yapılan özel vergiler oldu.

Raporda koşullu yükümlülükler başlığı altında devletin hazine destekli kredi garanti sistemi, kredi garanti fonu kefalet limitinin 25 milyar TL’den 50 milyar TL’ye çıkarılması, nakit akışı olumsuz etkilenen firmaların kamu bankalarına anapara ve faiz ödemelerinin 3 ay ertelenmesi, çiftçilerin kamu bankalarına vadesi dolacak kredilerin 6 ay ertelenmesi, Ziraat Bankası, Halkbank ve Vakıfbank’ın konut alımları ve tüketici harcamaları için yeni kredi kampanyaları gibi birçok faaliyet de yer aldı. Böylece devletin bir buçuk yılda koşullu yükümlülükler başlığı altında yapmış olduğu dolaylı finansal destek 65 milyar $ seviyesine yükseldi.

Bültenin başında da bahsettiğimiz gibi IMF dünya ülkelerini “Additional Spending and Forgone Revenue in Response to the COVID-19 Pandemic” başlığı altında devletlerin sağlık alanı ile sağlık alanı dışındaki doğrudan finansal desteklerini ve vazgeçtikleri gelirleri hesaplayıp bunu ülkelerin milli gelirlerine oranlayarak bir harita üzerinde kıyaslıyor. Verisi yayınlanan ülkeleri 5 farklı renkte kıyaslayan IMF’nin ilk 4 raporunda Türkiye, finansal desteklerinin %2,5’in altında kalması sebebiyle kırmızı renkte kamuoyuna sunulmuştu.

IMF’nin Ocak 2020’den bu yana yayınladığı 5 rapora farklı farklı bakıldığında, Türkiye’nin ülkelerle kıyaslanan “Above-the line measures” başlığındaki finansal destekleri TL bazında her raporda artış gösterse de geçen süreçte TL’nin dolar karşısındaki negatif seyrinin dolar bazlı bu destek meblağlarını etkilediği gözüküyor.

Türkiye’nin pandemi döneminde vatandaşına sağladığı finansal desteklerinin milli gelirine oranını %2,5’in üzerine çıkarmasıyla haritadaki rengi ve kategorisi de değişti. Haziran 2021 itibarıyla Türkiye, bu oranda %2,5-%5 aralığında ve dünya haritasında sarı renkte yer alıyor. Türkiye’nin özellikle 2021’in ilk aylarından itibaren mali yardımlarındaki bu artışın önemli bir sebebi olarak hem bu dönemde ülkedeki vaka ve vefat sayılarında yaşanan artışla birlikte önlemlerin sıklaşması, hem de Sinovac, Pfizer-BionTech ve diğer aşıların ülkeye gelmesi ile insanların aşı olmaya başlaması gösterilebilir.

Her ne kadar Türkiye’nin finansal desteğinin milli gelirine oranı artıp, haritadaki rengi değişse de IMF raporunda diğer ülkeler arasındaki yeri hala oldukça aşağılarda gözüküyor. Örneğin yayımladığı son raporda IMF, 181 farklı ülkenin “Above-the line measures” başlığındaki mali yardımlarını hem değer hem de GSYH oranı bazında paylaşmış. Buna göre Türkiye, %2,7’lik oran ile 116. sırada bulunuyor. Geçtiğimiz nisan ayında yayınlanan raporda ise %1,9 ile Türkiye 137. sırada bulunuyordu.

IMF raporda bu verileri; G20 üyesi ülkeler, gelişmekte olan ekonomiler, G20 üyesi gelişmiş ekonomiler ve diğer gelişmiş ekonomiler başlıkları altında kategorize ediyor ve ayrı bir sıralama da yapıyor. Buna göre ABD ve Yunanistan %20’nin üzerinde oranlarıyla milli gelirine göre en fazla finansal destek sağlayan ülkeler konumunda. Bunun dışında Yeniz Zelanda, Slovakya, Avustralya, Japonya ve Birleşik Krallık da %15’in üzerindeki oranlarıyla bu alanda liste başındaki diğer ülkeler olarak görülüyor. Ayrıca G-20 ülkelerine dair finansal destek kıyaslaması da aşağıdaki grafikteki gibi:

Global ölçekte pandemi dönemindeki finansal destekler incelendiğinde, ülkelerin “Above-the line measures” başlığı altında sağlık sektöründeki doğrudan harcamaları 1 trilyon 458 milyar $ seviyesindeyken, sağlık sektörü dışındaki mali yardımları ve vazgeçilen gelirler toplamı ise 8 trilyon 882 milyar $ seviyesinde. Bu başlıktaki toplam mali yardım da haziran ayı itibarıyla 10 trilyon 417 milyar $. Dünya genelinde bir ülkenin bir buçuk yılda yapmış olduğu ortalama mali yardımın milli gelirine oranı %9,7 seviyesinde. Bu oranın %1,4’ünü sağlık sektörü, %8,2’sini de sağlık sektörü dışındaki harcamalar ve destekler oluşturuyor.