Tarihsel Fotoğrafların İzini Sürmek

Geçtiğimiz günlerde X platformunda futbolla ilgili eski fotoğraflar paylaşan @nostalgiafutbo1 hesabı 1920 ile 1930 yılları arasında Taksim Stadyumu’nda oynanan Galatasaray-Beşiktaş maçından bir fotoğraf paylaştı. Fotoğraf sonradan renklendirilmişti ve renklendirilmiş halinde ilk bakışta Galatasaray ve Beşiktaş’ın forma renkleri göze çarpıyor. Futbolcuların yüzlerindeki, formalardaki ve reklam panolarındaki bozulmalardan yapay zeka aracı kullanılarak renklendirildiği anlaşılıyor.

Fakat paylaşıma gelen yorumlar ve fotoğrafla ilgili kısa bir internet araştırması fotoğrafın çekildiği zaman aralığı ve fotoğrafta görülen takımlarla ilgili ihtilaflı görüşlerin olduğunu ortaya çıkardı. 

Siyah-beyaz fotoğrafların elle renklendirildiği vakalar olsa da günümüzde bu tür renklendirmelerin çoğunluğu gri tonları analiz edebilen ve kullanıcı girdisine veya otomatik algoritmalara dayalı olarak uygun renkleri uygulayabilen yazılımlar kullanılarak yapılıyor. Özellikle son dönemde yapay zeka teknolojisi kullanılarak geliştirilen araçlar bu konuda kullanıcının işini bir hayli kolaylaştırmış durumda. Fakat her ne kadar renklendirme uygulamasını yapan araçların teknolojisi gelişse de fotoğrafın orijinaline tamamen sadık şekilde renklendirme yapması mümkün değil. Bu aşamada kullanıcıların tarihsel bilgisi ve tercihleri eski fotoğrafın tarihsel gerçekliği yansıtma durumunu belirliyor. 

Bu nedenle fotoğrafın orijinaline ulaşmak gerekiyor. Bunun için Google, Yandex, Bing, TinyEye gibi günlük kullanımdaki fotoğrafların sorgulanabileceği arama motorlarının yanı sıra  Alamy, Shutterstock gibi sitelerde de arama yapabilen hatta Doğu Asya’dan gelebilecek fotoğrafları da Baidu ve Sogou üzerinde arama imkanı sunan Search by Image eklentisi kullanılabilir. Eklenti Chromium tabanlı ve Firefox tabanlı tarayıcılar için kullanılabilir durumda.

Fotoğrafı eklenti içerisinde aradıktan sonra Yandex’in arama penceresinden fotoğrafın orjinal halinin bulunduğu TRT Spor yazısına denk gelmek mümkün. 

Sonradan renklendirilmiş ile orijinal fotoğraf arasındaki en önemli fark şort rengi. Orijinal fotoğrafta beyaz şort giyen bir takım bulunmuyor. Halbuki renklendirilmiş fotoğrafta çubuklu formayı giyen takımın şortu beyaz renkteydi. Futbol bağlamında fotoğraf hakkında bilgi toplarken şort rengi önemli bir ipucu. 

Orijinal fotoğrafın bulunduğu TRT Spor sitesinde fotoğrafın herhangi bir tarih yazmadan ‘Fenerbahçe - Beşiktaş’ derbisi için oluşturduğu galeride kullandığı fark ediliyor. Bir başka deyişle, iki kaynak takımlardan birinin Beşiktaş olduğunda hem fikir iken karşı takımın Galatasaray mı Fenerbahçe mi olduğunu konusunda net bir görüş birliği yok. 

X platformunda çok da “şüpheli” durmayan renklendirilmiş fotoğrafın şu anki durumda ne zamanından ne de hangi takımları gösterdiğinden emin değiliz. 

Yeri konusunda emin olmak için fotoğrafın çekildiği iddia edilen “Taksim Stadyumu” araştırması yaptığımızda stadyumun farklı açılardan fotoğrafına ulaşmak mümkün.

Taksim stadyumunun ulaşılan fotoğrafları söz konusu fotoğrafın bu stadyumda çekildiğini doğruluyor. Taksim Stadyumu ile ilgili akılda tutulması gereken başka bir bilgi ise bu stadyumun 1940’ta yıkılmış olması. Bir dönem Topçu Kışlası olarak hizmet veren Taksim Stadyumu, günümüzde Gezi Parkı’nın yer aldığı arazide bulunuyordu. 

Yeri netleştirdikten sonra fotoğrafın çekildiği zaman aralığıyla ilgili araştırmaya devam edebiliriz. Orijinal fotoğrafa detaylı şekilde bakmadan önce iki ön bilgi fotoğrafın iddia edildiği gibi 1920-1930 arası çekilip çekilmediği konusunda yol gösterebilir:  Öncelikle takımlardan birinin Beşiktaş olduğunu varsaydığımızda bu takımın hem Fenerbahçe hem de Galatasaray ile oynadığı ilk maçın tarihi 1924. İkinci olarak da bu on yılın önemli olaylarından biri 1 Kasım 1928’de Türkçe yazımında Arap harfleri yerine Latin esasından alınan harfler kullanılmaya başlanması. Fotoğrafta açık şekilde reklam panolarında Latin harflerinin kullanıldığı görülüyor. Bu da fotoğrafın 1928’den sonra çekildiğini gösteren önemli bir ipucu.  

Fotoğraftaki yüzler dikkatle incelendiği zaman hakemin sol tarafında yer alan kişinin Hakkı ‘Baba’ Yeten olduğu anlaşılıyor. Bu bilgi ile takımlardan birinin Beşiktaş olduğuna dair önemli bir kanıt buluyoruz. Bunun yanında fotoğrafın çekildiği zaman ile ilgili de bir çıkarım yapabiliriz. Çünkü Baba Hakkı 1931 yılında Fatih Karagümrük’ten Beşiktaş’a transfer olmuştu. Bu bilgi ile beraber fotoğrafın X platformundaki gönderide belirtildiği gibi 1920-1930 arası çekilmiş olmasının mümkün olmadığı çıkarımına varılabilir. Elimizdeki yeni zaman aralığı Hakkı Yeten’in 1931 yılında Beşiktaş’a transferinden Taksim Stadyumu’nun yıkımına başlanan 1940’a kadar geçen süreç. 

Bunun için orijinal fotoğraftaki ayrıntılara bakmaya devam edelim. Sol alt köşede ‘Hasan’ isimli bir marka belli belirsiz bir şekilde görünüyor ancak markanın ürünü ile ilgili detay görülemiyor. ‘Hasan’ markasının hemen yanında günümüzde de hâlâ kullandığı logosuyla ‘Kurukahveci Mehmet Efendi’ yer alıyor.

Kurukahveci Mehmet Efendi’nin kuruluş tarihi 1871. Fakat fotoğraftaki logo 1932 yılında Cumhuriyet döneminin önemli grafikerlerinden İhap Hulusi Görey tarafından tasarlanmış. 

Fotoğrafı incelemeye devam ettiğimizde diğer görünür olan marka ise ‘Lion - Melba’

Kısa bir internet araştırmasıyla bu markanın eski bir çikolata markası olduğu anlaşılıyor. Araştırmada dikkat çeken ayrıntı ise Lion - Melba’nın Cumhuriyet’in ilk dönemlerinde Lion ve Melba olarak ayrı iki çikolata markası olması. Bu da fotoğrafın iki markanın birleşmesinden sonra çekildiği anlamına geliyor. İki markanın ne zaman birleştiğine dair detaya internette ulaşılamasa da eski gazetelerin ilanlarına bakılabilir. Firmaların o dönemlerde gazeteye ilan verdiği biliniyor. 

Türkiye’de ücretsiz olarak Milliyet’in gazete arşivi, İstanbul Üniversitesi’nin gazete arşivi, Gaste Arşivi kullanılabilir. Cumhuriyet Gazetesinin arşivine aylık ücret ödeyerek 1930 yılından günümüze kadar arşiv taraması yapabilirsiniz.

Araştırma için Gaste Arşivi sitesini kullandık. Anahtar kelimeler üzerinden yapılan aramayla 16 Mart 1935 tarihli Kurun gazetesinin 14. sayfasında Mabel Çikolatanın Lion Çikolatadan ayrı bir şekilde reklam ilanı verdiği görülüyor.

Cumhuriyet Gazetesinin 22 Şubat 1937 tarihli baskısında verilen ilanda ise şirketin birleştiği görülebiliyor. 

Fotoğrafa tekrar dönecek olursak çubuklu forma giyen takımın beyaz şort değil, koyu renkli bir şort giydiği anlaşılıyor. Bu tür farklılıklar önemli çünkü erken dönemlerinde Fenerbahçe, Galatasaray ve Beşiktaş’ın giydiği formalar ve renkleri günümüzle bazı farklılıklar içeriyor. Cumhuriyet’in ilk yıllarında hem Beşiktaş’ın hem Fenerbahçe’nin hem de Galatasaray’ın çubuklu forma giydiği biliniyor. 

Hem Fenerbahçe’nin hem de Galatasaray’ın 1935 ile 1940 yılları arasında Taksim Stadyumu’nda Beşiktaş ile oynadığı müsabakaları bulmak için bir araştırma yapmak gerekiyor. Maçları tespit ettikten sonra dönemin gazete arşivlerinde yer alan fotoğraflar ile formaları karşılaştırıp tarih aralığını daha da kısaltabiliriz.

Karşılaşmaları tespit edebilmek için hem Maç Anıları’ndan hem de Maçkolik’ten yardım almak gerekebiliyor. Maçkolik kendi veritabanı içerisinde Cumhuriyet döneminin ilk zamanlarındaki maçlara da yer veriyor. Maç Anıları ise Vikipedi’yi andıran bir sistemle kullanıcıların o dönem oynanan maçlarla alakalı yine o dönem yayımlanan yazılarından ya da araştırmacılardan kaynak gösterip veri girdiği, yorum yaptığı bir platform olarak göze çarpıyor.

1935 ile 1940 yılları arasında Fenerbahçe’nin Beşiktaş ile Taksim Stadyumu’nda oynadığı 5 maç bulunuyor. 

Bu karşılaşmalarla ilgili görüntü bulabilmek için tekrar gazete arşivlerine bakıldığı zaman, 17 Mayıs 1936’da oynanan ve 21 Mart 1937 tarihinde oynanan maçta Beşiktaş’ın çubuklu forma ile sahada yer aldığı fark ediliyor.

Diğer üç maç incelendiğinde ise Beşiktaş’ın ve Fenerbahçe’nin fotoğrafın orjinalindeki gibi sahada yer aldığı anlaşılıyor.

1935 ile 1940 yılları arasında Galatasaray’ın Beşiktaş ile Taksim Stadyumu’nda oynadığı 12 maç bulunuyor. 

Gazete arşivlerinden maçlar ile ilgili görsellere bakıldığı zaman Galatasaray’ın 1939 yılına kadar beyaz şort ile sahaya çıktığı göze çarpıyor. 

Sarı kırmızılılar 1939 ve 1940 yıllarında Beşiktaş ile oynadığı 4 mücadelede sahaya koyu renkli şortla çıkmış. Bu maçların 4’ünde de siyah beyazlılar sahada söz konusu fotoğraftaki formasıyla yer alıyor.

Fotoğraftaki yüzleri seçmek fotoğrafın kalitesinden dolayı bir hayli zor olduğu ve formalarda herhangi bir numaralandırma yer almadığı için Beşiktaş’ın rakibini ya da hangi maç olduğunu tespit edebilmek bir hayli zor.  Yeterli arşiv kaydı bulunmaması nedeniyle oynanan maçın tam tarihine erişilemiyor  ancak fotoğrafın Haziran 1935 ile Mayıs 1940 arasında çekildiğini söylemek mümkün. Elimize geçebilecek yeni arşiv kayıtları olduğunda yazı güncellenecektir.