İnsanlık Tarihinin 9 Büyük Salgını

Dünya genelinde en fazla can kaybına yol açan pandemilerin başında, 1347 yılında başlayan Kara Veba Salgını yer alır. Enfekte kişilerin ölümden kısa bir süre sonra bedenlerinde oluşan mor-siyah lekeler nedeniyle “Kara Ölüm” olarak anılan bu hastalık, 1346-1353 yılları arasında Avrupa, Asya ve Kuzey Afrika’yı etkisi altına aldı. Salgın, tarihçiler tarafından 75 ila 200 milyon arasında insanın ölümüne neden olmuş en yıkıcı salgınlardan biri olarak kabul edilir. Kara Veba, dünya nüfusunda %17 ila %54, Avrupa nüfusunda ise %30 ila %60 oranında azalmaya yol açarak, Orta Çağ Avrupa’sının sosyal, ekonomik ve kültürel yapısını kökten değiştirmiştir.

Virüs kaynaklı bulaşıcı bir hastalık olan çiçek hastalığı, enfekte bireylerin vücudunda içi irin dolu, yaygın ve ağrılı kabarcıkların oluşmasına neden olur. Yüzyıllar boyunca milyonlarca insanın ölümüne yol açan bu hastalık, izolasyon önlemleri ve Dünya Sağlık Örgütü’nün 1967 yılında başlattığı küresel aşılama kampanyası sayesinde kontrol altına alındı. Bu yoğun mücadele sonucunda 1980 yılının Mayıs ayında, DSÖ tarafından çiçek hastalığının yeryüzünden tamamen yok edildiği ilan edildi. Hastalık yok edilene kadar geçen sürede, yaklaşık 56 milyon insanın çiçek hastalığı nedeniyle hayatını kaybettiği tahmin edilmektedir.

Birinci Dünya Savaşı’nın ardından, H1N1 virüsünün bir alt türünün yol açtığı ve tarih boyunca en ölümcül grip salgınlarından biri olarak kabul edilen İspanyol Gribi, dünya genelinde 40 ila 50 milyon insanın ölümüne neden oldu. Salgın her ne kadar İspanya’da başlamamış olsa da, savaşın tarafı olmayan İspanya’da sansür uygulanmadığı için basında ilk kez burada geniş biçimde yer buldu. Bu nedenle salgın, aslında başka ülkelerde çok daha önce başlamış olmasına rağmen, “İspanyol Gribi” olarak anılmaya başlandı. Salgın, özellikle genç yetişkinler arasında yüksek ölüm oranıyla dikkat çekmişti.

Tarihte kaydedilen ilk büyük veba salgını olarak kabul edilen Jüstinyen Vebası, 541-549 yılları arasında ortaya çıktı ve dünya genelinde 30 ila 50 milyon insanın ölümüne yol açtığı tahmin edilmektedir. Salgın, özellikle Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu’nun başkenti Konstantinopolis, Sasani İmparatorluğu ve Akdeniz çevresindeki liman kentleri üzerinde yıkıcı etkiler bıraktı. Salgına, dönemin Bizans İmparatoru Jüstinyen’in adı verilmiştir; çünkü salgın sırasında bizzat kendisi de hastalığa yakalanmış ancak hayatta kalmayı başarmıştır. Bu veba, Roma İmparatorluğu’nun siyasi, ekonomik ve toplumsal dengelerini derinden sarsan ilk büyük pandemi olarak tarihe geçmiştir.

AIDS, 1980’lerin başında Orta ve Güney Afrika kökenli olarak ortaya çıkan ve HIV virüsünün neden olduğu ölümcül bir bağışıklık sistemi hastalığıdır. Bilinen ilk AIDS vakaları, 1981 yılında ABD’nin New York ve Kaliforniya eyaletlerinde rapor edilmiştir. İnsan Bağışıklık Yetmezliği Virüsü (HIV), bağışıklık sistemini zayıflatarak bireyleri enfeksiyonlara ve bazı kanser türlerine karşı savunmasız hale getirir. Günümüze kadar, yaklaşık 35 milyon insan AIDS nedeniyle yaşamını yitirmiştir.

16. yüzyılda Yeni İspanya diye bilinen günümüz Meksika’sı ve Guatemala’sına tekabül eden bölgede gerçekleşen ve kanamalı salgın olarak bilinen hastalık sonucu 15 milyona yakın kişi hayatını kaybetti. İspanyol sömürgecilerinin gelmesinin ardından ortaya çıkan salgına dair tifüs, kızamık veya çiçek hastalığı teorileri çıkmış olsa da hastalığa neyin sebep olduğu henüz ortaya konulamadı. Hastalığa, bölgenin yerli Nahuatl dilindeki hastalık veya kötülük olarak çevrilebilecek "cocoliztl" adı verildi.

Antoninus Vebası ya da diğer adıyla Galen’in Vebası, MS 165 ile 180 yılları arasında Roma İmparatorluğu’nu etkisi altına alan yıkıcı bir salgındır. Hastalığın çiçek ya da kızamık kaynaklı olduğu düşünülmektedir. Salgın, iki eş imparator Lucius Verus ve Marcus Aurelius döneminde yaşandığı ve her ikisi de hastalık sırasında hayatını kaybettiği için, onların hanedan ismi olan Nerva-Antonine’den dolayı “Antonine Vebası” olarak adlandırılmıştır. Salgına “veba” denmesinin nedeni ise, İngilizcedeki plague kelimesinin zamanla yalnızca veba değil, tüm büyük salgınları tanımlamak için kullanılmaya başlanmış olmasıdır. Yaklaşık 15 milyon insanın hayatını kaybettiği tahmin edilen bu salgın, Roma İmparatorluğu’nun sosyal ve askerî yapısında derin sarsıntılar yaratmıştır.

1855 yılında Çin’in Yunnan kentinde başlayan hıyarcıklı (bubonik) veba salgını, tarihin en ölümcül salgınlarından biri olarak kayıtlara geçmiştir. Bu salgın, Dünya Sağlık Örgütü tarafından 1960 yılına kadar aktif kabul edilmiş ve yaklaşık 12 milyon insanın hayatını kaybetmesine yol açmıştır. Ölümlerin büyük bölümü Hindistan ve Çin’de meydana gelmiş, salgın bu ülkelerde uzun yıllar boyunca ciddi toplumsal ve sağlık krizlerine neden olmuştur. Bu veba dalgası, tarihteki “üçüncü büyük veba pandemisi” olarak da anılmaktadır.

2019 yılının Aralık ayı başında Çin’in Wuhan kentinde ortaya çıkan ve solunum yolu enfeksiyonuna yol açan COVID-19 virüsü, kısa sürede insandan insana bulaşarak küresel yayılım gösterdi. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), 30 Ocak 2020’de COVID-19’u “küresel halk sağlığı acil durumu” ilan etti; 11 Mart 2020’de ise hastalığı resmî olarak pandemi (küresel salgın) olarak tanımladı. Mart 2020’den bu yana dünya genelinde hayatı derinden etkileyen bu salgın nedeniyle, DSÖ verilerine göre yaklaşık 7 milyon kişi yaşamını yitirdi. Ölüm sayısının bazı kaynaklara göre 30 milyona yaklaşmış olabileceği tahmin ediliyor.