Zehirli Altın: Çöpler Altın Madeni'nin ÇED Süreci

Erzincan İliç’te yer alan ve Anagold Maden tarafından işletilen Çöpler Altın Madeni’nde 13 Şubat 2024 tarihinde bir heyelan meydana geldi. Yaşanan olay sonrası sosyal medyada madene dair pek çok iddia paylaşıldı. Bu iddialardan birisi de AK Parti İstanbul Belediye Başkan Adayı Murat Kurum’un Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanı olduğu dönemde Çöpler Altın Madeni’nin kapasite artışına yönelik Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) Raporu’na onay vermesiydi. İBB Başkan adayı Murat Kurum, 2018-2023 yılları arasında Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanı olarak görev almıştı. 

Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu (ÇED Raporu), bir projenin çevreye potansiyel etkilerini belirlemek ve bu etkileri yönetmek için hazırlanan kapsamlı bir belge. Bu rapor, gerçekleştirilmesi planlanan projenin çevresel etkilerini değerlendirirken, bu etkilerin olumlu ve olumsuz yönlerini belirleyerek, olumsuz etkilerin önlenmesi ya da çevreye zarar vermeyecek ölçüde en aza indirmesi için alınacak önlemleri içeren çalışmaları içeriyor.

ÇED Raporu sonucunda üç karar veriliyor, bunlar; ÇED Olumlu, ÇED Olumsuz ve ÇED Gerekli Değil kararı. 

ÇED Olumlu kararı projenin çevre üzerindeki olumsuz etkilerinin, alınacak önlemler sonucu kabul edilebilir düzeyde olduğunun saptanması halinde gerçekleşmesinde sakınca olmayan projelere veriliyor. ÇED Olumsuz kararı, projenin çevre üzerindeki olumsuz etkileri nedeniyle uygulanmasında sakınca olan projelere veriliyor ve bu projelere yatırım yapılamıyor. Bununla birlikte ÇED olumsuz kararı verilen projeler için, bu karara neden olan şartlarda değişiklik olması durumunda yeniden başvurulabiliyor. ÇED Gerekli Değil kararı, projenin önemli çevresel etkilerinin olmadığını ve ÇED raporu hazırlanmasına gerek olmadığını belirtiyor.

Çöpler Madeninin işletmecisi Anagold, Çukurdere Madencilik San. ve Tic. Ldt. Şti adıyla 2000 yılında Ankara’da kurulmuş. Anagold, ABD’nin Denver şehrinde bulunan Alacer Gold Corporation’ın Türkiye’deki alt şirketi olarak metal madenciliği alanında çalışmakta. Anagold 2008’den bu yana Erzincan ili İliç ilçesi Çöpler Köyü’ndeki Çöpler Altın Madeni sahasında madencilik faaliyetlerini yürütüyor. İliç’e 8 km mesafede bulunan ve açık işletme metoduyla üretim yapan Çöpler Altın Madeni için Anagold 2008 yılında ÇED olumlu kararı almış. Sahada inşaat faaliyetleri 2009 tarihinde başlamış ve 2010 yılının sonlarında tamamlanmış. İlk altın dökümü ise 21 Aralık 2010 tarihinde gerçekleşmiş. 

2012 yılında maden işletmesindeki verimliliği artırmak amacıyla SART tesisinin devreye alınması, üretim kapasitesinin artırılması ve mevcut pasa sahasının genişletilmesi için ÇED olumlu kararı alınmış. SART tesisi, siyanürün karmaşık bileşiklerden ayrılmasını ve siyanür tüketimini azaltmaya yarayan bir proses.

Daha sonra madende sülfürlü cevher üretiminin yapılabilmesi amacıyla kapasite artışı için Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’na başvurulmuş ve 2014 yılında Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) olumlu raporu alınmış. Resmi kaynaklar incelendiğinde proje için 2019 yılında tekrar kapasite artışı talebinde bulunulduğu ve bu talebin 2021 yılında karşılık bularak ÇED olumlu raporu alındığı görülebiliyor. Karara ait ilan Erzincan Valiliği’nin resmi internet sitesinde yer alıyor. 

Çöpler Altın Madeni, faaliyete başladığı 2008 yılından bu yana pek çok tepki ile karşılaştı, davalara ve haberlere konu oldu. Aynı yıl Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB)  “Çöpler Kompleks Madeni 2. Kapasite Artışı ve Flotasyon Tesisi” projesine ilişkin olarak Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından verilen “Çevresel Etki Değerlendirmesi Olumlu” kararının iptali için yargıya başvurdu. Erzincan İdare Mahkemesi, bilirkişi incelemesinin ardından Bakanlığın verdiği ÇED Olumlu kararında hukuka ve mevzuata aykırılık bulunmadığı gerekçesi ile davayı reddetti. 

2022 yılının Haziran ayında madende arama işlemleri için kullanılan siyanürü taşıyan boruda patlama meydana geldi. Erzincan Valiliği’nin yaptığı açıklamada, siyanür içerikli solüsyon taşıyan boru hatlarında meydana gelen arıza nedeniyle yaklaşık 20m3 solüsyon aktığı ve arıza sonucu etkilenen alanın temizlendiği belirtildi. Açıklamada bölgedeki hiçbir dereye siyanür akışı olmadığı ve kirlendiği iddia edilen alanın 27 farklı noktasından gerekli laboratuvar analizleri için numune alındığı duyuruldu.

Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı da konuya ilişkin resmi internet sitesinde bir açıklama yayımladı. Açıklamada Bakanlık, boru hattından kaynaklanan sızıntının tesis sınırlarının dışına taşarak eğimli arazide aktığını ve dere yatağında mevsim sebebiyle bir su akışı bulunmadığı için akıntının kuru dere yatağına ulaşmadığını açıkladı. Bakanlık alanda solüsyonun bulaştığı yerleri kimyasal ile müdahale ederek ya da taşıma yolu ile temizlediklerini belirtti. Çevre kirliliğine neden olduğu için altın madenine en üst sınır olan 16 milyon 441 bin TL idari para cezası veren Bakanlık, maden hakkında suç duyurusunda bulundu.

Siyanür sızıntısı için suç duyurusunda bulunan kurumlar arasında Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği ve Türk Tabipleri Birliği de bulunuyordu. İliç Cumhuriyet Savcılığı, soruşturma sonucunda maden işletmesine yöneltilen çevrenin kasten kirletilmesi ve toprakta suda havada kalıcı etki bırakılması suçlarında şüphelilerin kasten hareket ettiğine dair yeterli deliller bulunmaması sebebiyle davaya takipsizlik kararı verdi.

O dönem Çevre ve Şehircilik Bakanlığı görevini üstlenen Murat Kurum, 1 Ağustos 2022 tarihinde muhatabı olduğu bir soru önergesini cevapladı. Soru önergesi Elazığ Milletvekili Gürsel Erol tarafından siyanür patlaması yaşanmadan önce, 9 Haziran 2022 tarihinde verilmiş. Önergede madenin sebep olabileceği çevre felaketlerine karşı Bakanlığın nasıl reaksiyon alacağına yönelik sorular yer aldı. Dönemin bakanı Murat Kurum’un cevap metninde “Maden sahasında faaliyet sırasında izlenecek tüm parametreler, izleme sıklıkları ve alınacak tüm önlemler; ÇED sürecinde belirlenmiş olup, Bakanlığımızca takip edilmekte ve değerlendirilmektedir.” ifadesi yer aldı. Düzenli denetimlerin ve siyanür ölçümlerinin yapılarak kayıt altına alındığını vurgulayan Kurum, ölçüm yapılan hiçbir alanda siyanür tespit edilmediğini belirtti. Önergede yer alan “Bakanlığınız Erzincan İliç Çöpler Altın Madeni sahasında siyanür ve sülfirik asit içeren kimyasalların buharlaştırılarak atmosfere verilmesinden haberdar mıdır” sorusuna Murat Kurum, “Tesiste toplam 26 adet baca bulunmakta olup, tüm izlemeler belirlenen periyotlarda ve belirlenen parametreler için yapılmaktadır. İki adet boiler bacasında sürekli emisyon ölçüm sistemi kurulu olup, tesis çalıştığı sürece online veri alınarak izlenmektedir. Tesiste mevcut bulunan evoparasyon üniteleri sahadan kaldırtılmıştır.” yanıtını verdi.

Madeni işleten Anagold firması 21 Haziran 2022 tarihinde meydana gelen  siyanür sızıntısı olayının ardından 22 Eylül 2022 tarihinde madenin açılışı hakkında bir kamuoyu açıklaması yayınladı. Açıklamada madenin açılması için gerekli iyileştirmeler yapıldığı ve olayın tekrar yaşanmaması için ek korumalar alındığı belirtildi.  Aynı açıklamada istenilen iyileştirmelerin tamamlanması ile Bakanlıktan madenin tekrar faaliyete geçmesi için izin alındığı bilgisi yer aldı.

Bu olayların üzerine Bakanlık çok tartışılacak başka bir karar daha aldı. 2023 yılının Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından Çöpler Kompleks Madeni Açık Ocak Genişleme projesine “ÇED Gerekli Değildir” kararı verildi. 

2021 yılında Erzincan İdare Mahkemesi’nin red kararına karşı temyiz için Danıştay’a giden TMMOB’un temyiz talebi siyanür sızıntısı olayından bir yıl sonra, 2023 yılının Aralık ayında kabul edildi. Danıştay 6. Dairesi Erzincan İdare Mahkemesi’nin red kararının hukuka aykırı olduğu gerekçesi ile kararı bozarak tekrar bilirkişi incelemesi yapılmasına karar verdi. Bilirkişi incelemesi sürerken maden 13 Şubat 2024 tarihindeki olaya kadar işletilmeye devam etti. 

13 Şubat 2024 saat 14.28’de madende kimyasal madde karışımlı liç yığının kaymasıyla dokuz işçi göçük altında kaldı.  Konuyla ilgili olarak Anagold Madenciliğin Kanada menşeli ortağı olan SSR Mining internet sitesinde bir açıklama yayımladı. Şirket açıklamada, Bakanlık tarafından Çöpler çevre izninin iptal edildiğini ve operasyonun bir sonraki duyuruya kadar askıya alındığı bilgisi verildiğini belirtti. Maden ve Petrol İşletmeleri Genel Müdürlüğü’nün anasayfasında yer alan açıklamada işletme güvenliği açısından madendeki üretime yönelik faaliyetlerin durdurulduğu açıklaması yer alıyor.