Ücretsiz Toplu Taşıma Tartışmaları

Ücretsiz toplu taşıma yolcuların otobüs, tramvay, metro ve tren gibi toplu taşıma hizmetlerini ücret veya bilet fiyatı ödemeden kullanabildiği bir ulaşım politikasını ifade eder. Bu hizmetleri kullanan yolculardan ücret almak yerine, masraflar devlet sübvansiyonları, vergi gelirleri veya diğer kamu finansman kaynaklarıyla karşılanır.  Lüksemburg, Şubat 2020’de aldığı kararla tüm ülkede ulaşımı ücretsiz hale getirmiş ve ücretsiz toplu taşımayı bu kadar geniş çapta uygulayan ilk ülke olmuştu. Estonya başkenti Tallinn’de ise toplu taşıma kentte oturanlara 2013’ten bu yana ücretsiz. Washington, Kansas City, San Francisco gibi ABD kentlerinde de kademeli geçiş ve pilot programlarla ücretsiz toplu taşıma uygulaması yayılıyor. Politika değişim trendinde pandemi sonrası dünya çapında artan enflasyon oranlarının da payı büyük. 

Türkiye’deki ücretsiz toplu taşıma gündemi ise dünyadaki rüzgarın tersine doğru ilerliyor. 2013 yılında 4736 sayılı “Kamu Kurum ve Kuruluşlarının Üretti̇kleri̇ Mal ve Hi̇zmet Tari̇feleri̇ ile Bazı Kanunlarda Deği̇şi̇kli̇k Yapılması Hakkında Kanun”a eklenen ek fıkrayla asgari %40 engelli vatandaşlar, ağır engelliler ile bir kişiyi geçmemek koşuluyla refakatçileri, gaziler, şehit ve gazi yakınları ve 65 yaşını doldurmuş Türk vatandaşlarına ücretsiz ulaşım imkanı yasalaşmıştı. Ücretsiz seyahat imkanı ile birlikte belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs ya da şirketlere ait şehir içi toplu taşıma hizmeti veren her bir ulaşım aracına ve deniz ulaşım aracı bulunan işletmelere Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı bütçesine konulan ödeneği alma hakkı tanındı. Belediyeler aracılığıyla her ay gelir desteği ödemesi yapılacağı kararlaştırıldı. Fakat son yıllarda artan ulaşım maliyetleri belli gruplara yönelik olarak uygulanan ücretsiz toplu ulaşımı tehdit ediyor. 

Son aylarda kamuoyunda 65 yaş ve üzeri vatandaşlara uygulanan ücretsiz toplu taşımanın iptal edilmesine yönelik talepler yaygınlaşıyor. Özel halk otobüsleri meslek kuruluşları yetkilileri artan maliyet gerekçesiyle ücretsiz ulaşımın kısıtlı bir grup haricinde kaldırılmasının gerekliliğini kamuoyuna yaptıkları açıklamalarla belirtiler. Tüm Özel Halk Otobüsleri Birliği, ücretsiz taşıma konusunda tatmin edici bir düzenleme yapılmaması durumunda 15 Ekim'de ücretsiz binişleri sonlandırma kararı aldıklarını açıkladı. Hatta Ankara’da özel halk otobüsleri 65 yaş üstü yolculardan ücret almaya da başladılar. Fakat yapılan görüşmelerle bu uygulamadan vazgeçildi. İstanbul Büyükşehir Belediyesi de 65 yaş ve üstü vatandaşların toplu taşıma araçlarını ücretsiz kullanmaya devam edeceklerini duyurdu. Belediye Başkanı Ekrem İmamoğlu 65 yaş ve üstü vatandaşların ulaşımı nedeniyle oluşan mali kaybın İBB tarafından karşılandığı ve özel halk otobüslerinin tamamına eksiksiz ödeme yapıldığını kamuoyu ile paylaştı.

Türkiye belli gruplara yönelik uygulanan ücretsiz toplu taşıma ekonomik maliyetler gerekçesiyle eleştirilerin hedefinde. Dünyadaki uygulamalar üzerinde ise birçok çalışmayla bu politikanın orta ve uzun vadeli faydaları irdeleniyor. 

Ücretsiz toplu taşıma imkanı toplu taşıma kullanan insan sayısını doğal olarak artırıyor. Trafiğe çıkacak araç sayısının azalmasıyla karbon salınımı azalabilir, yerel hava kalitesi artabilir ve trafiğin azalmasıyla insanlar üzerinde oluşan psikolojik baskı azalabilir. Fakat bu davranış değişiminin istikrarlı olup olmadığı konusunda bulgular net değil. Kopenhag’da bir aylık ücretsiz toplu taşıma imkanı sağlamasının ardından özel araç kullanımı ilk zamanlarda düşmüş ancak ilerleyen günlerde insanlar eski alışkanlıklarına geri dönmüşler. Bunun tam tersi bir örnek ise Almanya’da yaşanmış. Ayda 9 Euro’ya alınan toplu taşıma kartı ile birlikte incelenen şehirlerin birçoğunda yollarda daha az araba olduğu ve trafiğin azaldığı tespit edilmiş. 

Ücretsiz toplu taşıma karbon emisyonunu azaltma konusunda hedefleri her zaman gerçekleştiremeyebilir fakat bunun ötesinde birçok iyileştirme sağlayabiliyor. Son yıllarda birçok kentte tercih edilen ücretsiz ulaşım politikası artan yaşam maliyetleri ve yakıt fiyatlarıyla yakından ilişkili. Ücretsiz toplu taşıma, düşük gelir grubundakilerin daha zengin olmasını sağlamaz ancak toplu taşımaya ayırdıkları paradan tasarruf etmelerine yardımcı olabilir. Uzmanlar ücretsiz ulaşımın seyahat alışkanlıklarında değişim yaratabileceğini de ekliyorlar. Birçok çalışmadan çıkan sonuç ise ücretsiz ulaşım uygulamasının yapıldığı yerin özelliklerinin bu politikanın sonuçları üzerinde azami etkide bulunuyor olması.