Nedir Bu Büyükşehir Belediye Meclisi?

31 Mart 2024 Mahalli İdareler Genel Seçimleri’nden sonra, özellikle İstanbul ve Ankara için belediye meclislerinin durumu merak edilen konuların başında geliyordu. Bu şehirlerin durumunu özel kılan ise 2019 yerel seçimlerinde Millet İttifakı’nın adayı olan Cumhuriyet Halk Partili Ekrem İmamoğlu’nun İstanbul, Mansur Yavaş’ın ise Ankara belediye başkanı seçilmesine rağmen Büyükşehir Belediye (BB) Meclislerinde Cumhur İttifakı’nın çoğunluğu sağlamış olmasıydı. Özellikle İmamoğlu’nun görevde olduğu süre boyunca bu ikiliğin İmamoğlu’nun hizmetlerine engel olduğu tartışılmıştı. 2019 seçimlerinin ardından Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, İstanbul ve Ankara belediyelerinin yönetimi için “topal ördek” ifadesini kullanmıştı. Amerika siyasetinin dünya literatürüne kazandırdığı bu kavram, meclis çoğunluğunu sağlayamayan siyasi parti grubunun istediği yasayı, projeyi ve atamaları geçirme ihtimalini ortadan kaldıran durumlar için kullanılıyor. 

31 Mart 2024 yerel seçimlerinde ise bu durum değişti ve Cumhuriyet Halk Partisi, İstanbul BB Meclisi ile Ankara BB Meclisinde çoğunluğu sağladı. Peki, bu yeni durum İstanbul ve Ankara gibi büyükşehirlerin yönetimi için ne anlama geliyor?

Türkiye’de illerin meclislerinin işleyişi, 30 büyükşehir ve 51 (büyükşehir olmayan) ilde farklı şekilde işliyor. Bu farklılık temelde yerel seçimlerde oy verirken başlıyor. İllerde yaşayanlar, hem İlçe Belediye Meclisi hem de İl Genel Meclisi için oy kullanırken büyükşehirlerde yalnızca İlçe Belediye Meclisi için oy kullanılıyor. Bu farklılık ise 6 Aralık 2012 tarihinde kanunlaşan ve 2014 yerel seçimlerinde yürürlüğe giren 6360 sayılı "On Üç İlde Büyükşehir Belediyesi ve Yirmi Altı İlçe Kurulması ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun"dan kaynaklanıyor.  Bu kanunla, 13 il (Aydın, Balıkesir, Denizli, Hatay, Malatya, Manisa, Kahramanmaraş, Mardin, Muğla, Tekirdağ, Trabzon, Şanlıurfa ve Van) büyükşehir statüsüne kavuşmuştu. Kanunun getirdiği tek değişiklik bununla sınırlı değil. 2014 yılından beri, büyükşehir belediyelerinin yetki ve sorumlulukları genişletilip gelirleri artırıldı ve yetki alanları genişletildi. Bu değişiklikle birlikte büyükşehir belediyelerinin şehirlerin yönetiminde daha fazla rol oynamasının yolu açıldı. 

İllerde özetle merkez ve taşra ilçeleri ile ildeki belde belediyeleri bulunuyor ve bunların meclisleri ayrı ayrı seçiliyor. İlçenin sınırları dışında kalan kırsal bölgelere hizmet götürmek üzere kurulan İl Özel İdareleri’nin İl Genel Meclisleri bulunuyor. İl Genel Meclislerinin yetkilendirildiği temel alanlar ise ikiye ayrılıyor. Belediye sınırları içinde ilçe belediyelerinin dışında yetki alanlarına sahip olan İl Genel Meclisleri ilin idari sınırları içinde ama belediye sınırları dışında kalan yerleşim yerlerinde (köy, mezra vs.) ilçe belediyelerinin yetkilendikleri alanlardan sorumlu oluyorlar. Örneğin Erzincan’da bulunan bir A Köyü’nün kanalizasyon sistemi ile ilgili bir hizmete ihtiyacı olduğunda bu hizmetin köye nasıl ulaştırılacağı İl Genel Meclisi’nde karara bağlanır.

Bu durum büyükşehirlerde ise tamamen farklı işliyor. Çünkü 6360 sayılı yasa ile büyükşehirlerde bulunan köyler mahalleye dönüştürüldü. Büyükşehir belediye sınırı da il sınırına genişletildi. Yani, il bazında işleyecek bir İl Genel Meclisi yapısına gerek kalmadı. Bunun yerine büyükşehir içinde İlçe Meclis Üyeleri üzerinden oluşturulan bir Büyükşehir Belediye Meclisi bulunuyor. Yetki alanları ise İl Genel Meclisleriyle kıyaslanamayacak kadar geniş.

Öncelikle büyükşehirlerde yaşayan seçmenler, BB Meclisleri için doğrudan oy kullanmıyor. Bunun yerine İlçe Belediye Meclis Üyeliği için oy kullanılır. BB Meclisleri de ilçe belediye meclisleri için seçilen üyelerden oluşuyor. Her ilçenin nüfusuna göre belirlenenen belediye meclisinin  ⅕’i de BB meclisine gönderilir. Ancak bu ⅕’lik dilim, en çok oyu alan partinin meclis üyelerinin ⅕’i anlamına gelmez. Burada, Yüksek Seçim Kurulu’nın (YSK) yaptığı sıralama içerisinde ⅕’e tekabül eden üyeler kastedilir. Bu sıralama, milletvekili genel seçimleri için de kullanılan D’Hondt yöntemi ile yapılır. 

2972 Sayılı Kanun’un 6. maddesinde BB Meclisi’ne katılacak üye sayısı şöyle açıklanmıştır:

Belediye Meclisi üye sayısının nasıl belirlendiğini şöyle bir tablo ile açıklamak mümkün:

Tabloyu daha iyi açıklamak için 100.000 nüfuslu olduğunu varsaydığımız bir ilçeyi ele alalım. Bu ilin ilçe belediye meclisindeki sayısının 25, kontenjan üye sayısının 3, BB Meclisi’ne doğrudan gidecek kontenjan aday sayısının 1, BB Meclisi’ne gidecek toplam üye sayısının da 1’i kontenjan 4’ü liste adayları olmak üzere toplam 5 olması gerekiyor.

Kısa bir not: Kontenjan aday, partilerin meclis üyelikleri için verdikleri listeden ayrı bir listedir. En yüksek oyu alan belediye başkanının yönetime geldiği zaman rahat çalışabilmesi ve başkan yardımcılarını seçebilmesi için oluşturulmuş ayrı bir listedir. Kazanan partinin kontenjan üyelerinin meclis üyeliğinde önceliği bulunur.

BB Meclislerinin oluşturulması ve çalışması konularının detayları için başvurulacak kanunları şöyle sıralamak mümkün: 2972 Sayılı Mahalli İdareler ile Mahalle Muhtarlıkları, İhtiyar Heyetleri Seçimi Hakkında Kanun ile 5216 Sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu ve 5393 Sayılı Belediye Kanunu.

Türkiye’nin büyükşehir belediye sisteminde üç önemli unsur bulunuyor: Belediye başkanı, encümen ve belediye meclisi. Bunların içinde meclis, en geniş yetkilerle donatılmış ve hatta belediye başkanı ile encümenin yetkilerini de denetleyip onların üzerinde bir takım yetkiler kullanabilen bir yapıdır. 2019’da İstanbul ve Ankara büyükşehir yönetimlerinin el değiştirmesi sonrası sıkça tartışılan meclis çoğunluğu meselesi, BB Meclislerinin bu önemi ile yakından ilgili.

Meclisler, büyükşehirlerde yaşayan vatandaşların günlük yaşamlarını doğrudan etkileyen birçok kararı alır. Belediye meclislerinin görevleri arasında; 

Meclis, en az ayda bir kez toplanır ve kararlar üyelerin salt çoğunluğuyla alınır. Bu toplantılar halka açık bir şekilde yapılır. Belediye başkanının sunduğu projelerin şehre uygun olup olmadığını inceleyerek, halkın ihtiyaç ve taleplerini göz önünde bulunduran kararlar almalarını sağlar. Ayrıca, belediye başkanını denetleme yetkisi ile şeffaf ve hesap verebilir bir yönetim anlayışının gelişmesine katkıda bulunurlar.

BB Meclislerinin son yıllarda gündemden düşmemesinin önemli bir nedeni var: 2019’da BB Başkanı seçilen Ekrem İmamoğlu ve Mansur Yavaş. 2019’dan CHP’den aday olup kazanan bu iki başkan ilçelerde oy dağılımının farklı olmasından ötürü AK Parti çoğunluğundaki meclislerle çalışmak zorundaydı. 

Ankara Büyükşehir Belediyesi, meclis birleşimlerini yıllardır canlı yayınla veriyor. Ankara’nın meclis oturumları bu yayınlarla gündem olmuştu. İstanbul’da ise Ekrem İmamoğlu, meclis çalışmalarına dair açıklamaları ile gündemden düşmüyor. İmamoğlu, görevde olduğu süre boyunca, kredi onayları, ulaşım ihaleleri, halk ekmek gibi sosyal projelerin de bulunduğu bir dizi projenin merkezi idare veya İBB Meclisi tarafından engellendiğini söylüyordu.

İmamoğlu’nun açıklamalarına göre İBB, kamu bankalarından kredi alamama ve projelere getirilen engeller gibi birçok zorlukla mücadele ediyor. Öz kaynakları ve dış kredilerle projelerini yürütmeye çalışan İBB, İncirli-Sefaköy-Beylikdüzü Metrosu ve Göztepe-Ataşehir Metrosu gibi önemli projelerde hükümetten onay almadığı gibi kamu bankalarından kredi de alamıyor. 

İmamoğlu ayrıca AK Parti’nin çoğunluğunda olan bazı komisyonlarda çeşitli dosyaların 2.5 yıla kadar bekletildiğini de iddia ediyordu. Meclisteki AK Parti yönetimi ise proje dosyalarının komisyonlara gönderilme gerekçeleri arasında teknik eksiklikler gibi nedenler sunuyordu. İmamoğlu’nun bahsettiği engellemeler, belediye meclis çoğunluğunun Cumhur İttifakı’nda bulunmasından kaynaklanan engellemelerdi. Yukarıda detaylıca açıklanan BB Meclislerinin sahip olduğu geniş yetkiler göz önüne alındığında İBB Meclisi’nde 2019-2024 yılları arasında İmamoğlu’nun açıkladığı engellemelerle karşılaşmış olması muhtemel. Aslında bu engellemelerin mümkün olduğunu Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan da “topal ördek” benzetmesiyle onaylamıştı. 

BBC Türkçe’nin, İBB resmi internet sitesinden yayınladığı meclis üye dağılımı verileri ile gazeteci Murat Ongun’un X üzerinden paylaştığı veriler ışığında oluşturduğu karşılaştırmalı meclis dağılımına göre 2019’da İBB Meclisi’nin 175’i AK Partili üyelerden oluşurken sadece 123’ü Cumhuriyet Halk Partili üyelerden oluşuyordu. Bu tablo, 2024’te 184 Cumhuriyet Halk Partili üyeye karşı 130 AK Partili üye şeklinde değişti. 148 üyeli Ankara BB Meclisi’nin de  %61’i artık CHP’li meclis üyelerinden oluşuyor. Yani, topal ördek tartışması da meclis yüzünden yapılamayan icraatler de yeni dönem için rafa kalkmış durumda.