Özerklik TRT’ye Ne Kadar Uğradı?

PolitikaKültür ve Sanat

İlk yayın :

30 Mayıs 2025

Yazar:

Özerklik, bir kurumun kendi kararlarını dışarıdan müdahale olmaksızın, yasal yetkileri çerçevesinde alabilmesi anlamına geliyor. Türkiye Radyo Televizyon Kurumu (TRT), 1964 yılında özerk bir kamu tüzel kişiliği olarak kuruldu ve zamanla Türkiye’de kamu hizmeti yayıncılığının temel kurumu haline geldi. TRT bağlamında özerklik, yayıncılık faaliyetlerinin siyasi otoriteden bağımsız bir şekilde yürütülmesini, yönetim kararlarının çoğulcu yapılar tarafından belirlenmesini ve kamu yararına hizmet eden içeriklerin üretilmesini ifade ediyor. Ancak TRT’nin özerkliği, kuruluşundan bu yana hukuki ve idari düzenlemeler doğrultusunda çeşitli değişimlere uğradı. Bu değişiklikler, kurumun yönetim yapısından yayın ilkelerine kadar birçok alanda farklılaşmalara neden olurken, özerklik ve tarafsızlık gibi ilkelerin uygulanması her dönemde yeniden şekillendi.

1964

Özerk TRT’nin Kuruluşu

Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu (TRT) 24 Aralık 1963 tarihinde kabul edilen ve 2 Ocak 1964 tarihinde yürürlüğe giren 359 sayılı kanun ile özerk bir kamu iktisadi teşebbüsü olarak kuruldu. Kanunun temel amacı radyo ve televizyon yayınlarını devlet adına gerçekleştirmek; eğitici öğretici, kültürel ve eğlendirici içerikler üretmek yurt içinde ve dışında Türkiye’yi doğru ve tarafsız bir şekilde tanıtmaktı. Bu bağlamda, TRT’ye yayınlarını mümkün olan en geniş kitleye ulaştırmak için araştırmalar yapma, gerekli tesisleri kurma ve işletme yetkileri verilmişti.

TRT’nin yönetim yapısı, farklı bakanlık temsilcileri, üniversite profesörleri, sanat ve kültür alanında öne çıkmış isimlerden oluşuyordu. Üyelerin siyasi parti mensubu olmaması şartı koşulmuş ve görev süreleri boyunca görevden alınmaları sınırlandırılmıştı. Yayın ilkeleri açısından tarafsızlık, doğruluk ve çeşitlilik gibi temel kriterler belirlenmişti.

1971

TRT’nin Özerkliğinin Kaldırılması

12 Mart 1971 askeri muhtırası, TRT’nin özerk yapısına son veren köklü değişikliklere yol açtı. Muhtıra sonrasında oluşan ara rejim hükümeti, TRT’yi denetim altına almak için hızla adımlar attı. 20 Eylül 1971 tarihinde kabul edilen ve 22 Eylül 1971’de yayımlanarak yürürlüğe giren 1488 sayılı Anayasa değişikliğiyle, TRT’nin özerkliği kaldırılarak doğrudan devlet denetimi altına alındı. Anayasa’nın 121. maddesinde, radyo ve televizyon istasyonlarının yalnızca devlet eliyle kurulabileceği belirtilirken, yönetim ve denetimde tarafsızlığı bozacak düzenlemeler yapılamayacağı ifadesi yer aldı. Bu değişiklik sonrasında TRT’nin özerk yapısı kaldırılırken devletin denetim ve etkisi arttı. Bununla birlikte, TRT hala tek kanal olarak ülkenin yayın ihtiyacını karşılıyor ve kamu hizmeti yayıncılığı misyonunu tamamen terk etmiyordu.

1983

Tarafsızlık Vurgusuyla TRT

12 Eylül 1980 askeri darbesi, TRT’yi doğrudan askeri yönetimin denetimine soktu. 1980-1983 arasındaki Milli Güvenlik Konseyi idaresinde TRT, özerk bir yayın organından ziyade darbe yönetiminin sesini duyuran bir araç haline geldi. Darbe sonrası hazırlanan 1982 Anayasası’nda TRT’ye ilişkin maddede özerklik kavramına yer verilmedi. Bunun

11 Kasım 1983’te yürürlüğe giren 2954 sayılı Türkiye Radyo ve Televizyon Kanunu ile TRT’nin görev, yetki ve teşkilat yapısı yeniden belirlendi. Yayın esaslarında devletin bütünlüğü, milli güvenlik, kamu düzeni gibi ilkeler temel alındı. Kurulan Radyo ve Televizyon Yüksek Kurulu’nun üyeleri Cumhurbaşkanı, Bakanlar Kurulu, Millî Güvenlik Kurulu ve diğer devlet kurumları tarafından belirleniyordu. Yani bu yeni yapı, özerklikten ziyade merkezi kontrolü esas alıyordu.

1993

Özerklik Tanımının Geri Dönüşü

1990’larda özel kanalların yayın hayatına başlamasıyla TRT’nin radyo televizyon yayıncılığındaki tekeli sarsılmaya başladı. Bu fiili durum karşısında yasal boşluğun doldurulması ve ifade özgürlüğünün genişletilmesi amacıyla Anayasa’da değişikliğe gidildi. 8 Temmuz 1993’te kabul edilen 3913 sayılı anayasa değişikliğiyle TRT’nin özerkliği yeniden anayasaya girdi. Anayasa’nın 133. maddesi, “devletçe kamu tüzel kişiliği olarak kurulan tek radyo ve televizyon kurumu ile kamu tüzel kişilerinden yardım gören haber ajanslarının özerkliği ve yayınlarının tarafsızlığı esastır” hükmünü içeriyordu. Bu değişiklikle birlikte anayasa metnine TRT’nin “özerkliği” ve “tarafsızlığı” kavramları girerken, radyo ve televizyon yayınları devlet tekelinden çıkarılarak özel kişi ve kuruluşların da yayın yapabilmesinin önü açıldı.

2008

Yönetim Yapısında Yürütme Etkisi

2000’li yıllarda, özellikle 2002’de iktidara gelen AK Parti hükümeti döneminde TRT’nin özerkliği tartışmaları yeni bir boyut kazandı. 2008 yılında kabul edilen 5767 sayılı yasa ile TRT’nin kurumsal yapısında bazı değişiklikler yapıldı. Kanunun 1. maddesinde “özerkliği ve tarafsızlığı Anayasada hükme bağlanan” şeklinde yapılan değişiklikle, özerklik vurgusu yasaya girdi. Fakat aynı düzenleme ile TRT Yönetim Kurulu üyelerinin atanması yetkisi yürütmeye yani Bakanlar Kurulu’na bırakıldı. Genel Müdür ve bir üye doğrudan Bakanlar Kurulu tarafından atanırken, dört üyenin seçimi için RTÜK’ün belirlediği adaylar arasından Bakanlar Kurulu’nun karar vermesi gerekiyordu. Bu düzenleme ile TRT’nin yönetimini belirlemede söz sahibi olan yürütme oldu. Ayrıca yasada TRT’nin teşkilat yapısını yeniden düzenlenerek bazı kadrolar kaldırıldı. Bu değişiklik ile yeni unvanlar tanımlandı ve fazla personelin farklı pozisyonlara atanabileceğini belirtildi.

2018

Cumhurbaşkanlığı Sistemi ile Yeni Yapılanma

2018 yılında TRT’nin kurumsal yapısı, Türkiye’deki hükümet sisteminin değişimine paralel olarak yeniden şekillendirildi. 703 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile yapılan düzenlemeler sonucu, daha önce Bakanlar Kurulu'na ait olan yönetim kurulu atama ve denetim yetkileri doğrudan Cumhurbaşkanı’na devredildi. Böylece kurumun üst düzey yöneticilerinin tümü yalnızca Cumhurbaşkanlığınca belirlenebilir hale geldi. Ayrıca aynı düzenlemelerle TRT’nin şirket kurma, satın alma, ihale süreçleri gibi önemli mali işlemleri Kamu İhale Kanunu kapsamı dışına çıkarıldı.

Bu gelişmeler özerklik ilkesini, fiili uygulamada yürütmenin yetkisine bağlı hale getirdi.