Reel Efektif Döviz Kuru Nedir?

COVID-19 salgını sırasında ülkelerin uygulamaya koydukları önlemler salgın sonrasında gelişmiş ülkelerde uzun zamandır kontrol altında olan enflasyon sorununun hortlamasına neden olmuştu. Türkiye'de de son 25 yılın en yüksek enflasyon oranları 2021'in sonlarından itibaren kaydedilmeye başlandı. TL'de başta dolar ve euro olmak üzere yabancı para birimleri karşısındaki değer kayıpları da yüksek enflasyonun etkisini daha da arttırdı. Dünyadaki merkez bankalarının çoğu faiz artışlarıyla enflasyon oranlarını geri çekmeye çalışırken TCMB düşük faiz politikasını izledi. TCMB'nin Mayıs 2023 genel seçimlerine kadar izlediği bu politikaya aynı zamanda kontrollü bir kur politikası da eşlik etti. 

Son 4 yılda TL'nin yaşadığı ciddi değer kaybı kamuoyunda TL'nin değersiz bir para birimi haline geldiği tartışmalarını da beraberinde getiriyor. Bu tartışmalara içi dayanak sağlayan en önemli veri ise reel efektif döviz kuru. 

“Reel efektif döviz kuru ülkeler arasındaki fiyat ve maliyet farklılıklarını dikkate alarak yerli paranın reel değerini ölçüyor. Bu sayede sadece iki ülke parasının değişim oranı döviz kurunu hesaplamıyor, birçok maldan oluşan mal sepetlerinin ortalama fiyatının başlangıçta belirlenen ülke sayısının aynı mal sepetinin ağırlıklı fiyat ortalaması ile oranlanarak hesaplanıyor.”

Reel efektif döviz kuru üç farklı başlık altında TCMB tarafından açıklanıyor. TÜFE bazlı, Yİ-ÜFE (Yurt içi üretici fiyat endeksi) bazlı ve birim işgücü maliyeti bazlı (BİM) açıklanan reel efektif döviz kurlarından TÜFE ve Yİ-ÜFE bazlı olanlar 1994 yılından bu yana aylık olarak, birim işgücü maliyeti bazlı olanı da 2003’ten bu yana yıllık olarak açıklanıyor. Açıklanan bu veriler içerisinde gelişmekte olan ülkeler ve gelişmiş olan ülkeler bazlı olmak üzere farklı endeksler de mevcut.

Reel efektif döviz kurunun hesaplanmasının biraz detayına girmek için önce nominal efektif döviz kurundan bahsetmek gerekiyor. Nominal efektif döviz kurunu hesaplamak için ülkenin önemli dış ticaret ortaklarının para birimlerinden bir sepet oluşturuluyor. Bu sepet içindeki ağırlıklar da ülkeler arasındaki ikili ticaret miktarları kullanılarak belirlenir. Para biriminin bu sepete göre ağırlıklı olarak ortalama değeri nominal efektif döviz kurunu verir.

Bu endeks, fiyat ve maliyet değişimlerinden arındırıldığında ise reel efektif döviz kuru elde ediliyor. Fiyat değişimlerinden arındırma işlemi ise farklı yöntemlerle yapılabiliyor. TCMB, TÜFE, Yİ-ÜFE ve Birim işgücü maliyet endeksini esas alarak üç farklı reel efektif döviz kuru açıklıyor. TÜFE bazlı endeks hesaplamasında 45, Yİ-ÜFE bazlı hesaplamada 38 ve BİM bazlı hesaplamada da 36 ülkenin verileri kullanılıyor.

Ülkeler arasındaki göreli fiyat ve maliyet değişimlerini dikkate alacak para biriminin reel değerini ölçen reel efektif döviz kurundaki artış, TL’nin reel olarak değer kazandığını gösterirken, azalış ise TL’nin reel olarak değerinin düştüğünü gösterir. Yani reel efektif döviz kuru arttığında yurt içi mal sepeti yabancılar için pahalı hâle, yabancı mal sepeti ise Türkiye için ucuz hâle geliyor. Düştüğünde ise tam tersi gerçekleşmiş oluyor.

TCMB, reel efektif döviz kurlarını her ay açıklıyor. Türkiye'de TÜFE bazlı reel efektif döviz kuru 2020 yılının Mart ayından bu yana 70 seviyesine ulaşabilmiş değil. Bu süreç içerisinde reel efektif döviz kuru Aralık 2021'de 27 yılın en düşük seviyesine (47,69) gerilemişti. 2023 yılının başından bu yana ise 57 ile 60 seviyeleri arasında seyrediyor. TCMB, Mayıs 2023 için de reel efektif döviz kurunu 57,92 olarak açıklamış bulunuyor.

Reel efektif döviz kurunun en yüksek noktaya çıktığı tarih ise 2010 yılının Kasım ayı. Ekim 2010’da 126,5’lik endeks puanı Türk lirası 1994’ten bu yana reel değeri en yüksek seviyeye ulaşmıştı. TCMB verilerine göre, Mayıs 2023’te Yİ-ÜFE bazlı reel efektif döviz kuru endeks değeri ise 92,62 oldu. Bunun yanı sıra Gelişmekte Olan Ülkeler-Bazlı Reel Efektif Döviz Kuru’nda bir önceki aya göre 47.67'den 46,59'a ve Gelişmiş Ülkeler Bazlı-Reel Efektif Döviz Kuru’nda 68.08'den 67.07'ye düşüş gerçekleşti.