Engelli Bireylerin İstihdamı Azalıyor

3 Aralık günü, Birleşmiş Milletler ’in 1992 yılındaki önerisi üzerine “Uluslararası Engelliler Günü” olarak kabul edildi. Engellilerin topluma eşit katılım sağlamalarına ilişkin çalışmalar dünya çapında gün geçtikçe artarak devam ediyor. Engelli bireylerin erişim olanaklarının artırılması için engellerin ortadan kaldırılması sosyal kalkınmanın sağlanmasında da büyük öneme sahip.

Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre dünyada 1 milyardan fazla insanın bir tür engelle yaşadığı tahmin ediliyor. Bu, dünya nüfusunun yaklaşık %15'ine tekabül ediyor. 15 yaş ve üstü 190 milyon kadar engelli nüfusu bulunuyor. OECD ülkelerinin çoğunda, kadınlarda erkeklerden daha yüksek engellilik oranları var. Nüfusun yaşlanması nedeniyle de engelli yaşayan insanların sayısı artış gösteriyor. Yaşam beklentisi 70 yaşın üzerinde olan ülkelerde insanlar ortalama olarak yaklaşık 8 yıl veya yaşam sürelerinin %11,5'ini sağlık, eğitim, istihdam, ulaşım ve sosyalleşme gibi hizmetlere erişimde çeşitli engellerle yaşayarak geçiriyorlar.

BM Kalkınma Programı'na göre de engelli kişilerin %80’ni gelişmekte ve az gelişmiş olan ülkelerde yaşıyor. Ayrıca OECD ülkelerinde düşük eğitimli nüfusta engellilik oranları daha yüksek. Ortalama olarak, daha düşük eğitimli kişilerin %11'ine kıyasla daha az eğitimli insanların %19'u engelli. UNESCO da gelişmekte olan ülkelerdeki engelli çocukların %90’nının okula gitmediğini belirtiyor.

Engelli bireylerin Türkiye’deki nüfusu araştırıldığında verilerin başında TÜİK’in 2002 yılında yaptığı “Türkiye Özürlüler Araştırması” geliyor. 2002’den bu yana geçen 18 yıl sonra güncel bir sayım yapılmadığı görülüyor. 2002 raporuna göre ise Türkiye nüfusunun %12,29’unun engellilerden oluştuğu ifade ediliyor. Engelliler Konfederasyonu ise engelli nüfusunun net olmadığını, araştırmaların yetersiz ve eksik kaldığını belirtiyor. Resmi olmayan verilere göre ve 2002 raporuna göre de Türkiye’de yaklaşık 10 milyondan fazla engelli birey yaşadığı tahmin ediliyor.

Ayrıca yeni adıyla Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı’nın her ay yayınladığı Engelli ve Yaşlı İstatistik Bülteni incelendiğinde 2011 araştırmasının yer aldığı görülüyor. Bültenlerde görülen Türkiye genelinde engelli bireylerin il bazında dağılımını tahmin eden son araştırma, "2011 Nüfus ve Konut Araştırması.” Bu sonuçlara göre en az bir engeli olan nüfusun oranı ise %6,9. Erkeklerde %5,9 olan bu oran kadınlarda %7,9. 2011 verilerine göre 35-39 yaş grubundan itibaren en az bir engeli olan kadınların oranı erkeklerden yüksek.

2017 senesinde Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, HDP Adana Milletvekili Meral Danış Beştaş’ın, Türkiye’deki engelli kadınların durumlarına ilişkin TBMM Başkanlığı’na verdiği soru önergesini yanıtlamıştı. Bakanlığın verdiği yanıt da “2011 Nüfus ve Konut Araştırması” çerçevesindeydi. 2 milyon 85 bin erkeğin ve 2 milyon 792 bin kadının en az bir engeli olduğu soru önergesindeki yanıtta belirtildi.

Öte yandan CHP İstanbul Milletvekili Sezgin Tanrıkulu’nun 5 Aralık 2012’de verdiği “2012 yılında Türkiye’de kaç engelli vardır?” şeklindeki soru önergesine Aile ve Sosyal Politikalar eski Bakanı Fatma Şahin’in 13 Mart 2013’te yazılı cevap vermişti. Bu cevapta, 2012 itibariyle Türkiye’deki engelli sayısının 1 milyon 559 bin 222 olduğuna dair bir tablo yer alıyor. Bu tabloya göre 2012 yılında en çok engelli birey bulunduran il 177 bin 818 kişiyle İstanbul olmuştu. Ayrıca 2012 verilerine göre engelli bireylerin %27’si 0-21 yaş, %36’sı 22-49 yaş, %37’siyse 50-64 yaş arasında bulunuyor.

Bunun yanı sıra Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler eski Bakanı Zehra Zümrüt Selçuk, CHP Niğde Milletvekili Ömer Fethi Gürer’in, ‘2019 yılı itibari ile doktor raporu ile engelli olduğu tespit edilen kişi sayısı ne kadardır? Ülkemizde engelli türleri kapsamında ilk beş sırayı alan engel çeşidi hangileridir?’ şeklindeki soru önergesini 2020 Ağustos ayında yanıtlamıştı.Selçuk, “2020 yılının Temmuz ayı verilerine göre Ulusal Engelli Veri Tabanında kayıtlı ve hayatta olan engelli sayısı 2 milyon 530 bin 376’dır. Selçuk, bu rakamın Engelli Sağlık Kurulu Raporu almak için yetkili hastanelere başvurmamış ve hizmet almak için devletle temasa geçmemiş bireyleri kapsamamakta" olduğuna dair açıklamalarda bulunmuştu.

Yayınlanan son veriye göre 2021 yılının Ağustos ayında, yeni adıyla Aile ve Sosyal Hizmetler  yayınladığı Engelli ve Yaşlı İstatistik Bülteni’nde “Ulusal Engelli Veri Sistem” inde yer alan engelli birey sayısı 2 milyon 511 bin 950.  Bu bireylerden 1 milyon 414 bin 643’ü erkek, 1 milyon 109 bin 97 bin 307'si kadın. Ağır engeli olan kişi sayısı ise 775 bin 12 olarak yayımlanmış.

Türkiye’de engelli bireylerin çalışma hayatında dezavantajlı konumunu hafifletmek amacıyla yapılmış düzenlemeler bulunuyor. İş Kanunu’na göre 50’den fazla çalışana sahip özel sektör işletmelerinin çalışanlarının en az %3’ünün engelli bir birey olması gerekiyor. Kamu sektöründe ise engelli kontenjanı en az %4 olmalı. 2021 Haziran itibarıyla memur sayısı 4 milyon 834 bin 238. Engelli memurlara sağlanması gereken istihdam sayısı 193 bin 369 olmalıyken ağustos ayı itibarıyla engelli memur sayısı 58 bin 520.

Ayrıca İŞKUR yayınladığı tablolarda kamuda ve özel şirketlerde çalıştırmakla yükümlü olunan engelli birey sayısını da paylaşıyor. Buna göre istihdamı zorunlu kontenjana dair tablolar incelendiğinde, en güncel hali ile 2021 Ağustos ayında 50 kişiden fazla ve az çalışanı olan kamu kuruluşlarında çalışan engelli birey sayısının 18 bin 949 olduğu görülebilir. Fakat, kamu kuruluşlarında istihdam edilmesi gereken engelli birey sayısının 19 bin 291 olması gerekiyor. 2018’den itibaren kamuda çalışan engelli sayısı çalışması gereken sayının oldukça altında.

2021 Ağustos ayında özel sektörlerde 50 kişiden fazla ve az çalışanı olan kamu kuruluşlarında çalışan engelli birey sayısı ise 100 bin 428. Özel sektörde istihdam edilmesi gereken engelli birey sayısının 107 bin 246 olması gerekiyor. 2015’ten 2021 Ağustos'a dek özel sektörde aktif olarak çalışan engelli birey sayısı çalışması gereken engelli birey sayısının önüne hiç geçmemiş.

Öte yandan Türkiye’de 2021 yılı Ağustos ayı çerçevesinde özel kuruluşlarda 21 bin 17 kontenjan açık durumda. Kamu kuruluşlarında ise 4 bin 112 açık kontenjan bulunuyor. 2015'ten 2020'ye senelerin yıl sonları verileri incelendiğinde özel sektörde en yüksek engelli kontenjan açığı olan sene 23 bini aşkın açık kontenjanla 2017 yılını görmek mümkün.

Türkiye İş Kurumu tarafından işe yerleştiren engelli işçi sayısı, ağırlıklı olarak özel sektörde olmak üzere 2011 yılına kadar büyük sayılara ulaştı. 2003 yılında kamu ve özel sektörde işe yerleştirilen işçi sayısı 12.481’ken 2011’de bu sayı 38.349’a kadar çıktı. Ancak bu tarihten itibaren engelli işçiler için sağlanan istihdam oranları önemli ölçüde azaldı. 2016 yılında istihdam edilen engelli işçi sayısı 15 bin 31’e kadar düştü.

Kamu kurumlarında ve özel sektörde engelli kotasından işe yerleştirilen işçilerin dağılımı yukarıdaki tabloda görülmekte. Buna göre, 2021 yılı Ağustos ayı itibari ile kamuda 284, özel sektörde ise 5.937 olmak üzere toplam 6.221 engelli birey işe yerleştirildi. 2015 yılında işe yerleşen engelli birey sayısı 20 bin 455 iken bu sayı 2020 yılında 8 bin 853'e kadar düştü.