Sivil Enerjiden Jeopolitik Dönüşüme: İran’ın Nükleer Yol Haritası

EnerjiGüvenlik

İlk yayın :

20 Haziran 2025

Yazar:

13 Haziran’da İsrail’in “Yükselen Aslan” adıyla İran’a düzenlediği hava saldırısı, Tahran’ın nükleer altyapısını hedef aldı. Özellikle uranyum zenginleştirme programının merkezi kabul edilen Natanz tesisinin çevresindeki bölgelerde patlamalar duyuruldu. Tel Aviv yönetimi, İran’ın nükleer silah üretimine haftalarla ölçülebilecek bir süreye geldiğini iddia ederken, Tahran bu saldırının egemenliğine yönelik doğrudan bir tehdit olduğunu savundu. Kısa süre içinde İran'dan gönderilen misilleme niteliğindeki insansız hava araçları ve balistik füzeler, İsrail hava savunması tarafından engellenmeye çalışıldı. Bölgedeki bilgi kirliliği ve dijital propagandanın arttığı bu ortamda, gözler yeniden İran’ın onlarca yıla yayılan tartışmalı nükleer geçmişine çevrildi.

1957

Şah Döneminde Batı Destekli Başlangıç

İran’ın nükleer programı 1957 yılında, ABD’nin “Atoms for Peace” girişimiyle resmen başladı. Soğuk Savaş döneminde Batı’ya daha yakın Şah Muhammed Rıza Pehlevi rejimindeki İran için nükleer enerji, kalkınmanın önemli bir adımı olarak görüyordu. “Atoms for Peace” kapsamında 1967’de Tahran Üniversitesi’nde ABD yapımı 5 megavatlık araştırma reaktörü kuruldu.

1968’de İran, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması’na (NPT) taraf olarak, barışçıl nükleer teknoloji geliştirme hedefini uluslararası alanda meşrulaştırdı. 1974’te Şah yönetimi, Almanya ve Fransa gibi ülkelerle 20 nükleer santral kurma hedefiyle anlaşmalara imza attı; Buşehr’deki ilk nükleer santral bu kapsamda inşa edilmeye başlandı. Ancak 1979’daki İslam Devrimi ile bu süreç aniden durdu. Humeyni rejimi Batı ile bağları koparırken tüm nükleer projeler askıya alındı, Buşehr santrali ise yarım kaldı.

1980

Duraklama ve Yeni Arayışlar

1980–1988 arasındaki İran-Irak Savaşı sırasında nükleer faaliyetler neredeyse tamamen durdu. Fakat savaşta Irak’ın kimyasal silah kullanması İran’ın kendi caydırıcı kapasitesini artırma arayışını da tetikledi. İran bu dönemde Sovyetler, Çin ve özellikle Pakistan’daki nükleer teknoloji ağlarına yöneldi. Bu noktada Pakistanlı fizikçi Abdul Qadeer Khan’ın nükleer santrifüj tasarımlarını gizlice İran'a aktardığı iddiaları öne çıktı. Bu yıllarda Tahran, hem bilgi hem de donanım elde ederek uranyum zenginleştirme kabiliyetini artırmaya başladı.

1990

Nükleerin Yeniden Tesisi

1990’larla birlikte İran nükleer programını yeniden canlandırmaya başladı. 1995’te Rusya ile yarım kalan Buşehr santralinin tamamlanması için anlaşma imzalandı. Ancak İran bu süreçte yalnızca enerji üretimine odaklanmakla kalmadı; gizlice Natanz’da uranyum zenginleştirme tesisleri ve Arak’ta ağır su reaktörü kurma çalışmalarına hız verdi. Natanz santrifüj teknolojisi kullanılarak uranyumun %3–20 arasında zenginleştirildiği büyük bir yer altı kompleksi olarak öne çıkarken, Arak plütonyum üretimi açısından riskli kabul edilen bir ağır su reaktörüydü.

Bu iki tesis, İran’ın sivil enerji programının ötesine geçerek nükleer silah elde etmeye çalıştığına dair uluslararası şüpheleri artırdı. 2002 yılında İran rejimine muhalif olan İran Ulusal Direniş Konseyi (NCRI) Natanz ve Arak tesislerini dünyaya duyurmasıyla, İran nükleer meselesi küresel bir güvenlik krizine dönüştü.

2003

Müzakereler ve Yaptırımlar

2003’ten itibaren IAEA (Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı), İran’la müzakerelere başladı. İlk başta İran, şeffaflık mesajı vererek Ek Protokol’ü kabul etti ve tesislerine denetçileri soktu. Ancak uranyumun menşei, zenginleştirme düzeyi ve nükleer başlık tasarımlarına dair pek çok gri alan kaldı. BM Güvenlik Konseyi 2006’dan itibaren İran’a özellikle banka işlemleri ve enerji sektörü olmak üzere yaptırımlar uygulamaya başladı. Bu süreçte İran’ın iç politikası da dış baskılarla şekillendi. 2013’te reformcu Hasan Ruhani’nin cumhurbaşkanlığıyla birlikte diplomasiye yeniden kapı açıldı.

2015

Kapsamlı Ortak Eylem Planı

2015 yılında BM Güvenlik Konseyi ve AB ile İran arasında imzalanan Kapsamlı Ortak Eylem Planı (JCPOA), nükleer kriz tarihinde bir dönüm noktası oldu. Bu anlaşmaya göre İran uranyum zenginleştirmeyi %3.67 seviyesinde tutacak, zenginleştirilmiş uranyum stoklarını 300 kilogramla sınırlayacak, gelişmiş IR-6 tipi santrifüjler yerine IR-1 gibi daha düşük kapasiteli modeller kullanacak, Arak reaktörünü yeniden yapılandıracak, plütonyum üretimini durduracak ve IAEA’nın kapsamlı ve ani denetimlerine izin verecekti.

Karşılığında, İran’a yönelik ağır ekonomik yaptırımlar kademeli olarak kaldırılacaktı. Başlangıçta umut verici olan bu süreç, 2018’de ABD Başkanı Donald Trump’ın ülkesini JCPOA’dan tek taraflı olarak çekmesiyle son buldu. İran, buna karşılık olarak anlaşmadaki taahhütlerini aşamalı biçimde ihlal etmeye başladı. Zenginleştirme oranı %20’yi, ardından %60’ı aştı; Natanz’da gelişmiş santrifüjler devreye alındı. IAEA, 2024 itibarıyla İran’ın %90’a yakın zenginleştirilmiş uranyum üretebilecek kapasiteye ulaştığını ve bu durumun nükleer silah eşiğine çok yakın olduğunu raporladı.

Bugün İran, resmî olarak Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması’na (NPT) taraf olmayı sürdürüyor ve nükleer faaliyetlerinin barışçıl amaçlarla yürütüldüğünü vurguluyor. Öte yandan, Arak gibi ağır su reaktörlerinin plütonyum üretimine teknik olarak imkân tanıması ve Natanz’daki uranyum zenginleştirme kapasitesinin artması, bazı ülkeler ve uluslararası gözlemciler nezdinde güvenlik temelli soru işaretlerini beraberinde getiriyor.

Bu konuda şu içeriği faydalı bulabilirsin

20. Yüzyıldan Günümüze Nükleer Diplomasi

26 Şubat 2025

Son dönemde en az 90 nükleer silaha sahip olduğu bilinen İsrail tarafından gerçekleştirilen saldırılar ise bu endişeleri askeri boyuta taşıdı. İran’ın nükleer programı, yalnızca enerji politikası bağlamında değil; aynı zamanda bölgesel rekabet, caydırıcılık stratejileri ve küresel diplomasi dinamikleriyle yakından ilişkili, çok katmanlı bir mesele hâline gelmiş durumda.