Afganistan’a Dair Sosyal Medya Paylaşımları Ne Kadar Güvenilir?

Taliban'ın 15 Ağustos 2021 tarihinde Afganistan'ın başkenti Kabil'e girmesinin ardından sosyal medyada binlerce Afgan'ın havalimanlarında ülkeden ayrıldığını gösteren videolar ve fotoğraflar paylaşıldı. Bu paylaşımların bazıları gerçeği yansıtsa da bazı görüntüler yanıltıcı olabiliyor.

Doğruluk Payı olarak Afganistan’da yaşanan olaylarla ilgili yaygın olarak paylaşılan söylentilerin, fotoğrafların ve videoların gerçekliğini inceledik.

Afganistan’da yaşanılan göçü ortaya koyan fotoğraf ve videolar, son dönemde sosyal medyada en çok karşılaşılan paylaşımlar arasında yer alıyor. 9 Ağustos’ta bir Twitter kullanıcısı da Afgan mültecilerin Türkiye’ye gelmesini eleştiren bir tweet paylaştı. Paylaşılan fotoğrafta büyük bir insan akımının gerçekleştiği gözüküyor ve paylaşımda bulunan açıklamada fotoğraftaki insanların Türkiye’ye geldiği iddia ediliyor.

Paylaşılan görsel internette aratıldığında fotoğrafın 2015 yılında çekildiği bilgisi ile karşılaşılıyor. Jeff J Mitchell adlı sanatçının çektiği fotoğraf aynı şekilde lisanslı bir şekilde GettyImages’da da görülebiliyor.

Fotoğrafın açıklamasında ise şu yazıyor: "23 Ekim 2015'te Slovenya'nın Rigonce kentindeki Rigonce köyünden Brezice mülteci kampına doğru yürürken göçmenlere polis tarafından tarlalarda eşlik ediliyor. Yetkililer, İkinci Dünya Savaşı'ndan bu yana Avrupa'nın en büyük insan göçüyle başa çıkmak için çabalarını yoğunlaştırırken, binlerce göçmen Hırvatistan arasındaki sınırı geçerek Slovenya'ya yürüyor."

Açıklamadan da anlaşıldığı üzere, fotoğraf Türkiye’de değil 23 Ekim 2015 tarihinde Slovenya’da çekilmiş.

Kabil'de binlerce Afgan'ın havalimanlarında ülkeden ayrıldığını gösteren paylaşımlar haftalardır sosyal medyanın da gündeminde yer tutuyor. Bunlardan belki de en çarpıcısı, bir uçağın kanatlarına tutunan üç kişinin, uçağın havalanmasının ardından düşerek hayatını kaybettiğine dair haberdi. Associated Press, havaalanında en az yedi kişinin öldüğünü doğruladı.

Sosyal medyada bu konuya dair doğrulanmış videolar olsa da bir o kadar da yanıltıcı paylaşımlar bulunuyor. Bunlardan bir tanesi de 17 Ağustos’ta Twitter’da Afganistan’dan kalkan uçağın motorunda bir kişinin bulunduğunu iddia eden paylaşımdı.

İnternet araştırmaları sonucunda bir uçağın motorunda yer aldığı görülen kişinin aslında bir sosyal medya fenomeni olduğu anlaşılıyor. Bu kişi başka Photoshop çalışmaları da bulunan Vietnamlı grafik tasarımcı Mai Xuan Huy.

Huy’un @huyquanhoa kullanıcı adı ile montajladığı videolarını paylaştığı TikTok’ta 1.6 milyon takipçisi bulunuyor. Twitter’da sözü geçen Afganlarla alakalı olduğu iddia edilen video da TikTok hesabında 17 Ağustos 2020 tarihinde paylaşılmış. Photoshoplanmış bu videonun Afganistan ile bir alakası bulunmuyor.

CNN muhabiri Clarissa Ward’un Kabil’de bulunduğu yayın sırasında giydiği kıyafet, Taliban’ın Afganistan’ın başkenti Kabil’e girmesinin ardından yaşanan değişimi gösterdiği iddiası ile sık sık paylaşıldı. 17 Ağustos 2021 tarihinde bir Twitter kullanıcısı da yaptığı paylaşımda bu durumu iddia etti.

İlk fotoğraf, 15 Ağustos 2021 tarihinde Kabil’den yapılan yayından alınırken, ikinci fotoğraf ise 16 Ağustos tarihli yayından alınan bir kareyi gösteriyor. İki fotoğraf arasında bir gün olduğu iddiası doğru.

CNN muhabiri Clarissa Ward, bu fotoğrafın sık paylaşılmasının ardından bir tweet paylaştı. Kabil sokaklarında tamamen kapalı olmasa da hep başörtüsü kullandığını açıkladı ve üst taraftaki fotoğrafın özel bir yerleşkenin içinden olduğunu söyledi.

Clarissa Ward onaylanmış Twitter hesabından 16 Ağustos 2021 tarihinde verdiği cevabında kullandığı ifadeler şu şekilde:

"Bu ‘meme’ yanlış. Üstteki fotoğraf özel bir yerleşkenin içinde. Alt taraftaki fotoğraf ise Kabil'in Taliban tarafından ele geçirilmiş sokaklarında. Daha önce Kabil'de sokakta hep başörtüsü takardım, saçlarım tamamen kapalı ve abaya giyerek olmasa da. Yani bir fark var ama bu kadar keskin değil."

Sonuç olarak, Ward’un Afganistan’dan yaptığı yayınlarda yerleşkenin içinden bildirirken başörtüsü kullanmadığı, sahadan yayın yaparken ise abaya tarzı kıyafetler giydiği yayınlara rastlamak mümkün.

Bir Twitter hesabı 15 Ağustos 2021 tarihinde CNN tarafından Taliban’ın maske taktığına dair bir haber yaptığını iddia eden bir paylaşımda bulundu.

İddiada geçen fotoğraf internet üzerinden aratıldığında, kaynağın The Babylon Bee adlı bir internet sitesine ait olduğu görülüyor.

Haberin başlığında “CNN Saldırı Sırasında Maske Giydiği İçin Taliban’ı Övdü” yazıyor. Haberde, CNN spikerlerinin maske taktığı için Taliban’ı övdüğü, hatta maske hassasiyetinden dolayı Biden hükümetinin Taliban’ı Beyaz Saray’a çağırıp TikTok videosu çekerek Trump destekçilerini aşı için ikna etmek istediği ifade edilmiş.

Fakat, The Babylon Bee isimli internet sitesi kendisini “tüm hakikat iddialarında kesinlikle hata yapmayan en iyi hiciv sitesi” olarak tanıtıyor. Bir başka deyişle, burası tamamen eğlence amaçlı uydurma haber yapan bir internet sitesi. ‘Haber’ bir hiciv sitesinde yer alıyor ve tamamen kurmaca. Fotoğraf ise Pakistanlı militanlara ait ve bir Reuters haberinden alınmış.

Bir Twitter kullanıcısı 15 Ağustos 2021 tarihinde Taliban’ın Başkent Kabil’e girişi üzerine eski Afganistan Cumhurbaşkanı Eşref Ghani’nin ülkesini terk ederken görüntülendiğini iddia eden bir video paylaştı.

Taliban güçleri 2001’de rejimlerinin sona ermesinden ve Kabil’den ayrılışlarından 20 yıl sonra, ABD güçlerinin Afganistan’dan çekilmesi üzerine yaklaşık 10 gün süren hızlı bir ilerleyişle, 15 Ağustos Pazar günü Afganistan’ın başkenti Kabil’e girdi. Aynı gün, Afganistan Cumhurbaşkanı Eşref Ghani’nin Afganistan’ı terk ettiği iddiası da doğru.

Fakat tersine görsel arama yardımıyla incelenen bu iddiada kullanılan videonun, Temmuz 2021’de dolaşıma girdiği görülüyor.

Görüntüler, Taliban Kabil’e girmeden 1 ay önce, Eşref Ghani 2 günlük bir Özbekistan seyahati için Kabil’den ayrılırken çekilmiş. Afganistan eski Cumhurbaşkanı Eşref Ghani’nin ülkesini terk ederken görüntülendiğine dair bir video bulunmuyor.

Bir Twitter kullanıcısı 18 Ağustos 2021 tarihinde paylaştığı bir videoda, Afganistan’da Taliban’ı protesto eden kadınların yer aldığını iddia etti. Dünyanın çeşitli ülkelerindeki kuruluşlar Afgan kadınların sesi olmak için eylemler ve yürüyüşler gerçekleştiriyor. Sosyal medyada da bu yürüyüşlere dair birçok paylaşım bulunuyor.

Söz konusu iddiada paylaşılan videoda ellerinde Afganistan bayrağı olan kadınların protesto gösterisi görülüyor. Videonun çıkış kaynağındaki Twitter hesabı bu yürüyüşün İran’ın Kum kentinde gerçekleştiğini ifade etmiş.

İran’ın Kum kenti özelinde konuya dair anahtar kelimelerle araştırma yapıldığında bir YouTube kullanıcısının art arda aynı bölgeden yayımladığı videolarla da karşılaşılıyor.

Ayrıca aynı tarihlerde Twitter’da Taliban’a karşı yürüyüşün gerçekleştiğine dair fotoğraflar ve videolarla da karşılaşılıyor.

Videoda yer alan kadınların yürüdükleri caddenin görüntülerinde yer alan heykeller de Kum kentinin Enghelab Caddesi'nde bulunuyor. Sonuç olarak video, Afganistan’da çekilmedi. İddiada yer alan görüntüler İran’da Taliban’ı protesto eden kadınlara ait.

Bir Twitter sayfası 16 Ağustos 2021 tarihinde paylaştığı fotoğrafın 1970’li yıllarda Afganistan’da çekildiğini iddia etti.

Tersine görsel arama yapıldığında, paylaşımda görülen fotoğrafın 6 Şubat 2021 tarihinde yayımlanan “Bir zamanlar Tahran’da” isimli bir yazı ile paylaşıldığı görülüyor. Fotoğrafın açıklamasında, “Tahran Üniversitesi öğrencileri 1971’de salonda oturuyor. Tahran Üniversitesi, kolej kurulduğunda 1934’te kadınlara açıldı. Devrimden sonra, kadınların hâlâ üniversiteye gitmesine izin veriliyor ama şimdi ayrılmış alanlarda oturuyorlar.” ifadesi yer alıyor. Bu ifadeden de fotoğrafın Afganistan’da çekilmediği anlaşılıyor.

Aynı gün Twitter’da başka bir kullanıcı 1970’li yıllarda Afganistan’da çekilmiş bir fotoğraf olduğunu iddia eden bir paylaşımda bulundu. Bu paylaşım ayrıca “dönemin genç kadınları” ifadesi ile de 1970’lerde Afgan kadınlarının tamamının fotoğraftaki gibi giyindiğini de iddia eden bir paylaşım.

1972 yılında fotoğrafçı Laurence Brun tarafından çekilen bu fotoğrafa Getty Images’dan ulaşılabiliyor.

Fotoğrafın açıklamasında yer alan ifadeler şöyle;

Afganistan’da bazı kadınlar görece “özgür” bir hayat yaşamış olsalar da bu kişiler nüfusun çok küçük bir kesimini oluşturuyordu. Kalan çoğunluk ise istediği yaşam tarzını seçemiyor ya da okula gidemiyordu.

Bu fotoğrafın Kabil’de çekildiği doğru olsa da 1970’li yıllara ait fotoğrafların tamamının toplumun bütün kesimlerini temsil etmediği düşüncesi de pek çok makaleye konu olmuş bir durum.

Bir Twitter kullanıcısı, 18 Ağustos 2021 tarihinde sosyal medyada dolaşımda olan bir fotoğrafı paylaşarak bu fotoğrafın ABD kargo uçağı ile Katar'a götürüldüğü iddia edilen 640 Afgan'ı içerdiğini ve bu kişilerin Uganda'ya bırakıldığını iddia etti.

Afganistan’da Taliban yönetimi altında bulunmak istemeyen birçok Afgan, uçaklara binip ülkeden ayrılmaya çalışmıştı. Olayların kısa bir süre sonra kontrolden çıkmasıyla birlikte havaalanında izdiham yaşandı.Uçaklara giremeyen insanların ise uçakların kanatlarına ve alt takımlarına girmeyi denedikleri görüldü. Bu uçaklardan birisi de Kabil’deki kaos ortamında havalanmaya çalışan C-17 askeri kargo uçağıydı.

Uçaklara girmeye çalışan kalabalığı durduramayan askerler de anlık bir karar vermek zorunda kalarak uçağa 640 kişi almaya karar verdi. Daha sonra kargo uçağı havalandı. Uçak dört saat sonra Katar’daki El Udeyid hava üssüne iniş yaptı.

640 Afgan’ın Katar yerine Uganda’ya bırakılıp bırakılmadığına dair kanıta da şuradan varılabilir: Dünyadaki uçuşları canlı olarak takip için kullanılan flightradar.com adlı websitesinde de son birkaç günde gerçekleşen Afganistan - Katar uçuşları görülebiliyor. Boeing C-17A Globemaster III uçağı ise 640 kişiyi alan bir kargo uçağıydı. Uçağın Katar’a indiği kanıtlanabiliyor. Ayrıca güvenilir birçok haber sitesi de kargo uçağının Katar’a indiğini aktarmış.

Bir Twitter kullanıcısı 16 Ağustos 2021 tarihindeki paylaşımında, paylaşımındaki fotoğrafın Afganistan'dan kaçanları tahliye eden uçağın içini gösterdiğini iddia etti. Bu süreçte Afganları tahliye eden uçakların içini gösteren bu paylaşımlara benzer fotoğraflar sık sık paylaşılıyor.

17 Ağustos'ta ABD ordusu, gerçekleştirdiği yedi uçuşla aralarında 165'i Amerikalı olan 800'e yakın kişiyi Kabil'den tahliye ettiğini açıkladı. Arama motorlarında tersten görsel arama yapıldığında fotoğrafın 20 Kasım 2013'te bir blogda yayımlandığı görülüyor. Blog yazarı fotoğrafı bir devlet yayın kuruluşu olan Filipinler Halk Televizyon Ağı (PTV)’nın 18 Kasım 2013 tarihli Facebook paylaşımından almış.

Bu fotoğraf ayrıca ABD Hava Kuvvetleri’nin internet sitesinde de yayımlanmış. Fotoğrafın Haiyan Tayfunu'nun ardından ABD Hava Kuvvetleri tarafından Filipinler'den kurtarılan insanları gösterdiği açıklamada da belirtilmiş. Tacloban’da tayfuna maruz kalan 670’den fazla kişi Filipinler’in başkenti Manila’ya tahliye edilmiş. Fotoğrafın Afganistan’da yaşanan olaylarla bir ilgisi bulunmuyor.

Bir Twitter sayfası 16 Ağustos 2021 tarihinde paylaştığı videonun Kabil Havalimanı’nın güvenlik görüntülerine ait olduğunu iddia etti.

Video ilk olarak The Athletic isimli spor sitesinin muhabiri Jon Machota tarafından 6 Ocak 2019 tarihinde tweetlenmiş. Machota, “AT&T Stadyumu kapıları Cowboys vs Seahawks için açıldı” ifadesini kullanarak bunun bir spor müsabakası olduğunu belirtmiş. Dallas Cowboys ve Seahawks ise Amerikan futbolu takımlarının isimlerini belirtiyor.

Sonuç olarak, videonun Kabil Havalimanı ya da Afganistan ile bir ilgisi bulunmuyor.

Bir Twitter sayfası 18 Haziran 2021 tarihinde paylaştığı fotoğrafta, Afganistan’da Başkanlık Sarayı’nın üzerine Taliban bayrağı çekildiğini iddia etti.

Söz konusu fotoğraf, 15 Ağustos 2021 Pazar günü Taliban güçlerinin Afganistan’ın başkenti Kabil’e girmesi ve Başkanlık Sarayı’nı ele geçirmesi üzerine çeşitli sosyal medya platformlarında sıklıkla paylaşıldı. Fotoğrafın orjinali, 26 Temmuz 2021 tarihinde Shamshad TV isimli yerel televizyon kanalının Facebook hesabından paylaşılmış.

Fotoğrafın orijinalinde Afganistan bayrağı bulunuyor.

Bir Twitter sayfası 15 Ağustos 2021 tarihinde yaptığı paylaşımda ABD’li diplomat Maslahatgüzar Ross Wilson’ın Afganistan’dan kaçtığını iddia etti. İçinde büyükelçinin de yer aldığı ABD hükümeti personelleri, güvenlik sebebiyle Kabil’deki Hamid Karzai Uluslararası Havalimanı'na taşınmıştı.

16 Ağustos 2021 tarihinde tüm bu iddialara yönelik Ross Wilson’dan açıklama geldi. Wilson onaylı Twitter hesabından verdiği cevapta kendisinin hâlen Kabil’de olduğunu belirtti. Kullanılan ifadeler şu şekilde oldu: "Yanlış raporların aksine, @USEmbassyKabil personeli ve ben, binlerce ABD vatandaşına ve savunmasız Afgan'a yardım etmek için çok çalışıyoruz ve buradaki faaliyetlerimiz için #Kabil'de kalıyoruz. Afgan halkına olan bağlılığımız sürüyor."

ABD Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Ned Price 17 Ağustos tarihinde gazetecilere verdiği demeçte, Wilson'ın hâlâ ülkede olduğunu belirtmişti. Ayrıca, Ross Wilson’ın Twitter hesabına bakıldığında, 23 Ağustos tarihinde de hâlen Kabil’de olduğu görülüyor.