Kamuda “Açık” Olmayan İhale Oranı % 40

Kamuda mal/hizmet alımlarında şeffaflığı artırmak için 2003'te yürürlüğe giren Kamu İhaleleri Kanunu, 180’den fazla kez değiştirildi. Kanunda asıl yöntem olarak belirtilen açık ihalelerin oranı yıllar içinde %60’lara kadar düştü. 2006’ya dek bir sözleşme için bir ihale yüklenici varken güncel olarak yüklenici başına düşen sözleşme sayısı 2,8. 

Kamu İhaleleri Kanunu, 2001 krizinin ardından girişilen yapısal reformların da bir parçası olarak, güncel koşullara uyum sağlamada sorunlar barındıran ve kayırmacılığa yol açan açıklar barındıran Devlet İhaleleri Kanunu’nun yerine, bu kanun tam olarak yürürlükten kalkmasa da, 2003 yılında yürürlüğe girdi.  Kanun, 19 yıl boyunca 180’in üzerinde değişikliğe uğradı. İstisnaları belirleyen maddeler alfabenin tüm harflerini kapsayacak şekilde genişletildi, kapsam alanı daraltıldı. 

Kanuna dayanarak her yıl paylaşılan Kamu Alımları İstatistikleri ile, aradan geçen 19 yılda kamu ihalelerinin genel görünümü takip edilebilir durumda.

 2003'ten 2022'ye kamu alımlarının tutarları Türk Lirası bazında büyük bir artış kaydetmiş durumda. Yine de tutarları enflasyondan arındırmak, ya da ihalelerin Gayri Safi Yurtiçi Hasıla içinde paylarına bakmak daha tutarlı bir gözlem yöntemi olabilir. 2019’da OECD ülkeleri arasında %9.4, Avrupa ülkeleri için ise %10.7 olan kamu ihalelerinin GSYİH içindeki payı, Türkiye’de %4’ün biraz üzerinde.

Son üç yıldır artışta olan bu oran güncel olarak 2007’deki duruma yakın gerçekleşiyor. 

Kamu İhale Kanunu’nun 18. maddesi, idarelerce mal/hizmet/yapım ihalelerinde uygulanacak yöntemi; açık ihale, belli istekliler arasında ihale ve pazarlık usulü olduğunu belirtir. 5. maddeye göre, açık ihale ve belli istekliler arasında ihaleler asıl yöntemdir, pazarlık usulü yalnızca kanunda belirtilen özel hallerde kullanılır.

Yıllar içinde açık ihalelerin özellikle 2015’ten bu yana düzenli olarak düşüşünü, özel durumlarda uygulanan pazarlık usulünde 2018’den itibaren yaşanan artışı gözlemlemek mümkün. 

Mayıs 2018'de kanunun pazarlık usulü ihalelerin esaslarını belirleyen 21’inci maddesinin (b) bendinde ek bir düzenlemeye gidildi: idarelere geniş bir takdir yetkisi verildi, idarece belirlenecek durumların hangi kriter ve ölçütlere göre değerlendirileceği belirtilmedi. 

21/b, bendi, “doğal afetler, salgın hastalıklar, can veya mal kaybı tehlikesi gibi ani ve beklenmeyen veya idare tarafından önceden öngörülemeyen olayların ortaya çıkması ve yapım tekniği açısından özellik arz eden veya yapı veya can ve mal güvenliğinin sağlanması açısından ivedilikle yapılması gerekliliği idarece belirlenen" durumları kapsıyor. Pazarlık usulü alımlarda 21/b bendine ne sıklıkla başvurulduğunu takip etmek ise yine raporlar üzerinden mümkün.

Uluslararası Şeffaflık Derneği’nin hazırladığı Kamu İhaleleri İzleme Platformu üzerinden pazarlık yöntemiyle ihalelerin hangi firmalara verildiğini incelemek mümkün. 2022'nin ilk altı ayına ait en güncel rapor da açık ihalelerin payının azalmaya, pazarlığın payının ise artmaya devam ettiğini gösteriyor.

Bunun yanında, ihaleleri üstlenen yüklenicilerin sözleşmelere oranında da önemli değişiklikler var. 2003'ten 2006'ya ihale sözleşme sayısı kadar ihaleyi yüklenen özel/tüzel kişilik mevcut, yani her bir ihaleyi farklı bir yüklenici üstlenmiş. 

Yüklenici başına düşen sözleşme sayısındaki doğru orantı, yıllar içinde değişti. Yüklenici başına 3,9 sözleşme ile 2015, 19 yıl içinde bu oranın en yüksek seviyeye çıktığı yıl olmuş. 2021 yıl sonu raporu, güncel olarak yüklenici başına 2,8 ihalenin düştüğünü ortaya koyuyor. Bu değişim kamu ihalelerinde belirli şirketlere öncelik verildiği savını güçlendirici nitelikte. 

Ek olarak, Dünya Bankası Özel Sektör Altyapı Projeleri”(Private Participation in Infrastructure) veri tabanının 2020 raporu, 1990’dan bu yana altyapı yatırımları gerçekleştiren şirket verilerini ortaya koyuyor. Bu rapora göre, 1990-2020 arasında dünyada en yüksek tutarlı yatırımlar gerçekleştiren, yani ihaleler kazanan on şirket arasında beş Türk şirket bulunuyor. Listenin ikinci sırasında olan Limak Holding'i Cengiz Holding, Kolin Grubu, Kalyon Grubu ve MNG Holding takip ediyor.